Выйшаўшы на падворак, яна ўслухалася…
      Зрэшты, услухоўвалася яна заўжды, што б ні рабіла ў хаце ці на гародзе, ці моўчкі стаяла бяз справы ў сенцах - мусіць, як і ўсе цяпер у гэтае прылеснае вёсцы, якая ўжо сьцялася, стаілася на ноч, гатовая да ўсяго - трывогі, няшчасьця, бяды. Бо чаго ж яшчэ можна было чакаць гэткай парой нават у лесавым мейсцы?
   Яна слухала і ўзіралася ў ноч, якая ўжо аблеглася на ўбогія, ўчарнелыя ад старасьці хаты, платы і хлеўчукі, дрэвы на панадворках, абапал даўгай вясковай вуліцы з парадзелым восеньскім гольлем. Жанчына была спакойная, сьцяміўшы, што навокал пакуль што ціха - ні крыку, ні плачу, Адно-- на шашэйцы ў тым канцы вёскі глуха пратарабанілі па бруку спазьнелыя калёсы,-- мусіць, якія падводы з мястэчка. Сабакі даўно тут не брахалі, сабак пастралялі партызаны, для якіх сабакі па начы былі ня лепшыя ворагі за паліцаяў. Людзей у некалі шматлюднай прыдарожнай вёсцы куды як паменшала, шмат каго з маладых летась змабілізавалі у паліцыю, другія падаліся ў партызаны, засталіся адны бабы з дзятвой. Дзевак таксама ўсё менела, і не ад замужжа, - дзеўкі уцякалі, куды толькі было магчыма - у лес, у мястэчкі, таксама па мабілізацыі на працу у нямеччыну - абы далей ад гэтае вайсковае калатнечы, ад якой нікому і нідзе ня стала спакою. Жанчына нешта прыбрала з плоту, што там сушылася , і ўжо памкнулася да ганку, як з вуліцы на падворак шаснуў сьцішаны цень і пачуўся задыханы шэпт:
      -- Настаўніца, родненькая, я ж да вас бягу… Гэта ж яны там, у Марковіных. Ужо прыйшлі…
      -- Хто?
   Відавочна сумеўшыся, яна прыпынілася, праз сутоньне падворку стараючыся лепш згледзець захожую. Але тая, што прыбегла з вуліцы, мабыць, была ёй знаёмая і працягвала узрушана гаманіць:
      -- Ну гэныя, з лесу. Пра мост пытаюцца…
      -- Хадзі ў хату...
   Яны ўзышлі на ганак, але ў хату не падаліся, прыпыніліся пры дзьвярах у цёмных сенцах.
      -- Прыйдуць, а я ж сёньня дзяжурная… Мая ж чарга каравуліць сёньня,--усхвалявана прамаўляла прышлая і ціха заплакала.
      -- Ладна, ня плач Алена…-- сказала настаўніца і змоўкла, ня ведаючы, што яшчэ ёй сказаць? Чым суцешыць жанчыну, калі яе чарга сёньня пільнаваць той распракляты масток праз бузяную рэчку, якую ў іншым месцы не пераехаць. Што ні кажы, мусіць, выгадны для дыверсій аб'ект, во партызаны і нацэліліся.? Трохі паплакаўшы, Алена прыціхла - усё ж яна чакала адказу. Але што ёй адказаць, настаўніца ня ведала.
   Яна даўно ўжо перастала разумець, як і што належала рабіць у гэткіх безвыходных выпадках, якіх набягала штодня, а то і штоночы. Найперш, які паратунак знайсьці для гэтых няшчасных вясковых людзей, дзяцей ды жанок, а то і як самой уратавацца са сваім васьмігадовым Уладзікам? Іншых сваіх яна ўжо ці не ўсіх пагубляла-страціла, застаўся апошні дзіцёнак-сынок. Год таму яна спадзявалася пераседзець тут ліхі час, перахавацца з свекрывёй-- старой хворай бабуляй, якая ўжо не выпаўзала і на падворак. Спярша тут было нават добра, ціха, спакойна, паліцыя паяўлялася рэдка, а стараста быў чалавек нязлы і ставіўся да яе зычліва. Але так доўжылася хіба да вясны, а пасьля і тут ня стала спакою. Тое, што спярша здавалася апірышчам бясьпекі -- гэтыя лес, што блізка падступаў да вёскі, роў ды пералескі, нават вялікі луг-поплаў з другога боку,-- сталі прычынаю страху і небясьпекі. Першая бяда прыйшла праз масток цераз бузяную рэчку-нехуцавае дарожнае збудаваньне са струхлелага дрэва, цераз які па шашы ездзілі у мястэчка фурманкі, часам і аўтамабілі. Аднойчы ўранку, выганяючы на пашу кароў, вяскоўцы ўбачылі, што масток разабраны, бярвеньне зь яго параскідана, праехаць па шашы да мястэчка было немагчыма. У паўдзён з таго боку пад'ехала аж тры машыны з паліцэйскімі , і пад вечар масток быў наладжаны, стала можна ехаць.Але галоўны паліцэйскі сказаў, што гэта на першы і апошні раз. Калі тут яшчэ здарыцца такое, хай падлесаўцы скардзяцца на сябе - ім мала ня будзе. Пад восень немцы арганізавалі ахову маста, прызначылі трох мужыкоў зь вясковых і далі нават вінтоўку. Але вінтоўку, казалі, хтось хутка скраў, а мужыкі, баючыся кары, зьніклі ў лесе. Тады пільнаваць мост загадалі ўсім па чарзе.З кожнай сям'і, як у радоўку на пасту, вылучаць на нач вартаўніка, пэўна, каб ведаць, на каго пакласьці віну. На кагось аднаго. Іначай - адказваць усім. А які адказ у вайну, усе ўжо ведалі.
   Настаўніца ў сенцах маўчала, слухаючы і няслухаючы гаротныя словы суседкі, якая праз слёзы раптам запрасілася:
      -- Можа б, вы падзяжурылі за мяне, мілая? Я ж так баюся. А вы, можа б, іх угаварылі, вас жа яны паслухаліся б.-пачала ўпрошваць Алена.-Усё ж вы настаўніца, тыя павінны паслухацца…
      -- Была настаўніца!-не стрымаўшыся, зласнавата адказала яна, раптам адчуўшы прыкрасьць ад бесцырымоннае просьбы суседкі. Канешне, становішча той не зайздроснае, але ж як яна можа ўзяць на сябе яе адказнасьць? Ды й хто наогул можа яе ўзяць, каму ня хочацца жыць?
      -- Ладна, --сказала яна. каб спыніць размову.-Ты ідзі.
      -- Але ж я баюся. Мяне ж заб'юць…
      -- Хто?
      -- Ну гэтыя - парцізаны. Ці заўтра-- немцы. Калі ўзарвуць.
   Гэта ўжо пэўна, падумала настаўніца, могуць і расстраляць, павесіць, Ці ня лепей ёй сёньня зусім не хадзіць на шашу, неяк адмовіцца. Але тады мусяць прызначыць каго іншага, а тут ва ўсіх старыя ды дзеці, -- таксама ня выйсьце. Нявыкрутка поўная .
      -- Я ж вам масьліца прынясу, -- лісьліва ўгаворвала Алена.-У мамы ж яшчэ кароўка ёсьць…
      -- Што ты кажаш - якое масьлічка! Тут галава ў кустах можа апынуцца, а ты - масьлічка! - зазлавала яна, даючы тым знаць, што болей размаўляць ня будзе. Але, як Алена заплакала зноў, мовіла:
      -- Ладна, ідзі і супакойся. Плачам не паможаш.
      -- Дык вы паслухаецеся? - з апошняй надзеяй папыталася Алена ўжо з парогу. Настаўніца на тое не адказала.
   Як жанчына сышла з падворку, яна яшчэ пастаяла ля парогу, думаючы, што ж урэшце зрабіць? Аж расчыніліся дзьверы з хаты, і пачуўся голас Уладзіка.
      -- Мама, а хто то прыходзіў?
      -- Ды гэта цётка Алена… Ты сьпі, сынок, усё добра…
   Яна казала тое спакойна, але чулая хлапечая душа, мусіць, сьцяміла, што ня усё добра ў маці, і сын яшчэ пастаў на парозе, пакуль яна не ўвайшла зь ім у хату. У ложку паправіла на ім кажушок, падаткнула берагі пад плечы. "Сьпі сынку", сказала зусім ужо супакоена, а сама падумала: няшчасны малы сынок, бязбацькавіч з пяцігадовага ўзросту, як яму перарасьці гэты час?
      -- А я думаў, то парцізаны,-- засынаючы, расчаравана прамовіў Уладзік.
      -- А навошта табе парцізаны?-трохі здзівілася маці.
      -- А каб немцаў ваяваць.
      -- Шчэ наваюешся, -- холадна сказала яна.-Вайны на ўсіх хопіць…
   Мусіць, малы ўсё ж заснуў, расчараваны, тым, што не спаткаў партызанаў, а яна сядзела на ўслончыку, думала. У запеччы, чуваць было, ня спала, як заўжды, сухотна кхекала сабе свякроў, якая амаль ужо не размаўляла ні з кім у вёсцы - зацялася ў свае перажыванкі, сваё мінулае, якое ў яе - ня дай Бог нікому. З колісь вялікага сялянскага роду на старасьці год засталася апошняй - усе яе сямейнікі і радня папрападалі - у тую вайну, рэвалюцыю, пасьля яе, падчас клясавай барацьбы і калектывізацыі. Быў ці не апошняй яе надзеяй і апорай у старасьці малодшы сын Апанас,-- настаўнік, бацька Уладзіка, ды й таго ня стала пяць год таму. Цяпер у яе толькі унук Уладзя, якога няма чым карміць, бо кароўку ж зьвялі - у лес партызанам на харч. А як малому на посьніцы, без малака?
   Настаўніца імкнулася думаць пра што заўгодна, але не пра Алену, ды марна. Клопат і плач тае жанчыны неяк падсьвядома засеў у ёй і не давай адчапіцца ад яго. Яна ўжо не магла легчы спаць, сядзела, камянеючы у паставе і клопаце. Ну што рабіць? Шкада і Алены зь яе дзецьмі, шкада свайго Уладзіка, урэшце шкода сябе таксама. Ну што гэта за доля такая, чаму, бы сухоты ці рак, не перастаючы точыць яна душу, ні год, ні месяц ці тыдзень не даючы ад сябе спачыну.
   Чорт бы іх узяў, гэтых партызанаў, пачала злосна думаць настаўніца, што яны прычапіліся да таго мастка? Ці ім мала якіх іншых мастоў, вялікіх, на шашэйных дарогах, дзе удзень і ўначы ездзяць машыны, возяць войска. Што ім гэты іхні бальшак, па якім калі за дзень праедзе якіх пару машынаў у мястэчка ці куды далей. З большага езьдзяць мясцовыя - возяць на кірмаш бульбу, дровы з лесу ці па якой іншае справе у мястэчка і назад. Ці ў іх там вялікі стратэгічны разьлік, пра які ня можа сьцяміць тутэйшая жанчына, якая адно - павінна калаціцца ад страху і адказваць. Яна і сама нямала натрывалася страху, калі на тым тыдні адбывала сваю чаргу ля маста, акалела, напалохалася, ледзьве датрывала да ранку. Але ёй пашэнціла, у яе радоўку ніхто па той мост не прыйшоў, а вось цяпер можа быць горш. Не пашанцавала Алене… Ды й што яна зробіць, калі тыя прыдуць? Хіба будзе крычаць? Але на крык па цяперашнім часе ёсьць просты сродак - вінтоўка. А назаўтра прыедзе паліцыя, немцы з гарнізону, паберуць закладнікаў ды яшчэ павесяць, як у Залужжы - сем чалавек за тэлефонную лінію, якую спілавалі зусім не залужане, казалі, --мальцы з суседняе вёскі Гузы.Мусіць, цяпер ня той час, каб разьбірацца, б'юць вось так, без разбору, дзеля страху, які валадарыць ўсімі - партызанамі і немцамі. Во ў чым справа.
   Яна яшчэ не зразумела, што зробіць, але ўжо пэўная патрэба завалодала ёю. Неадчэпная, бы кароста, яна вымагала ад яе чагосьці канкрэтнага, і настаўніца паднялася з зэдліка. Уладзя не прачнуўся, і яна не стала турбаваць яго,-- як была, без ватоўкі, у чаравіках на босых нагах, выйшла на панадворак.
   Мабыць, вёска ўжо заснула, нідзе не чулася ні гуку, ня бліснула ніводага агеньчыку з вакна. Можа, і ня ўсе яшчэ спалі, але пэўна ўсе заціхлі, стаіліся зноў жа ад страху, каб ніхто не прычапіўся, не завітаў, не забразгаў у вакно. Бо і ноччу захожых хапала, ня менш, чым удзень, а то нават і болей. З нізкага неба сыпаў дробны дожджык-імжычка, але вецер быў невялікі і ня дужа сьцюдзёны. Выйшаўшы з падворку, настаўніца прыпынілася: далей можна было ісьці па гразкай вуліцы, але яна завярнула праз плот на аселіцу і скіравала сьцежкай. Марковіны жылі на краі вёскі, пад лесам, ля могілак. То былі дзьве маладыя дзеўкі - адна ўжо з малым, невядома ад каго народжаным у вайну, другая таксама незамужняя, хворая на галаву.. Мабыць, партызаны да іх забрыдалі ня першы раз, настаўніца ўжо чула пра іх бабскія плёткі, хоць і не надта цікавілася імі. Паціху блізячыся з агароду да іхняе хаты, яна ўсё ўслухоўвалася - не, адтуль не даносілася ніякага гуку, не відаць было і сьвятла у вакне. Можа, гэтая Алена што недачула, а Марковіны даўно сабе сьпяць? Ці яна спазьнілася, партызаны ўжо пайшлі на шашу. Што тады ёй рабіць?
   Яшчэ бліжэй падышоўшы да чорнага вугла хаты, яна ўсё ж згледзела цьмяны касячок сьвятла у завешаным вакне - значыць, сёстры ня сьпяць. Але было ціха. Тады яна ціхенька пачала прабірацца па гразкім двары да сенцаў, ды хутка аж скаланулася ад блізкага грубага вокрыку:
      -- Стой! Куды?
      -- Ды - сюды, -- разгубілася настаўніца, ужо сьцяміўшы, хто яе прыпыніў. У цемры няшмат што можна было убачыць, але постаць воддаль была прыкметнай на фоне ледзь сьветлаватага неба. Падобна, то быў хлопец ці малады мужчына у кепцы з даўгім казырком.
      -- Я да Нюры,-- усё яшчэ разгублена мовіла настаўніца.
      -- Ніякай табе Нюры!-сказала постаць тонкім хлапечым голасам. - Рукі угору!
   З маруднай няўклюднасьцю яна падняла абедзьве рукі, а хлопец, апусьціўшы вінтоўку, пастукаў у шыбіну. Занавеска знутры адхінулася - за шыбінай зьявіўся чыйсьці шырокі мужчынскі твар з ссунутым на галаве картузом.
      -- Што там?
      -- Ды во - да Нюркі.
      -- Хто?
      -- Баба нейкая…
      -- Увогуле мне да вас трэба,-- раптам аслабелым голасам зазначыла настаўніца
   Занавеска захінулася, але неўзабаве стукнулі дзьверы, і з цемрадзі сенцаў пачулася:
      -- Адна?
      -- Адна, -- сказаў вартавы.
      -- Давай яе сюды.
   На дрыготкіх нагах яна ўвайшла ў сенцы, далей адчыніліся дзверы ў хату, зь якой густа шыбануў тытунёвы дух напалам з самагоннай гаркотай, якога так не любіла настаўніца. На стале сярод місак з агуркамі і кавалкамі сала гарэла на перакуленым слоіку квелая газьнічка. У яе мільготкім сьвятле відаць былі спатнелыя, аброслыя мужчынскія твары - пэўна ж, маладых і не надта партызанаў - нераспранутых, у рамянях і дзягах, са зброяй у руках і за плячыма. Усе, раптам змоўкшы, з паўзмроку застольля, з кута і лавак каля вакна утаропіліся ў яе - нечаканую начную госьцю.
      -- Чаго прыйшла? - папытаўся адзін, з выгляду даволі пажылы мужчына, што у вайсковым шынялі і фуражцы аблягаўся за сталом насупроць. Капцюшка асьвятляла зьнізу яго чарнавусы, даўнавата няголены твар, шарсьцістае падбародзьдзе. Вочай не было відаць, але голас ня здаўся ёй строгім, яна нават ўчула ў ім цікавасьць, і з натужнай бадзёрасьцю мовіла:
      -- Я каб пагаварыць. З вамі…
      -- Ты хто - здзешняя?
      -- Зьдзешняя,-- сказала яна.
      -- Нюрка, а Нюрка! - гукнуў партызан да запечча.-А ну паглядзі. Кажа, здзешняя?
   Аднекуль з-за пасьцілкі, якою была завешана запечча выглянуў заспаны ці п'яны твар знаёмай ёй Нюркі.
      -- Ды зьдзешняя, -- зь нечаканай прыкрасьцю сказала Нюрка.-Настаўніца…
      -- Настаўніца, значыць,-- з роздумам мовіў партызан.-І чаго ты шасташ ноччу? Ноччу хадзіць запрашчаецца - загад каменданта раёна. Табе ізвесна?
      -- Гэта ўжо быў паварот гутаркі ў непажаданы для яе бок, і яна нават сумелася: а ці партызаны тое? Можа, паліцыя? Але нешта ў ёй і заўпарцілася ад таго іх начальніцкага тону у гутарцы, якая рабілася падобнай на допыт. -- Мне ізвесна. Але ж і вам, мабыць, ізвесна?
      -- А мы хер клалі на іхнія загады. Мы - парцізаны! Табе ясна? - рашуча абвясьціў чалавек і з незразумелай асалавеласьцю ўгледзеўся ў яе. І яна падумала тады, што яны добра ўжо ўпіліся і наўрад ці яна чаго дапросіцца ў іх. Каб як найхутчэй давесьці да іх тое, па што яна ішла, настаўніца пачала адразу:
      -- Сказалі, вы мост хочаце ўзарваць…
   Усе за сталом на момант зьнерухомелі. Галоўны ў фуражцы запытальна-трывожна паглядзеў на бялявага, інтэлігентнага з выгляду суседа ў нямецкім, з мноствам гузікаў кіцелі, які жаваў агурок поруч. Той пашукаў позіркам яшчэ кагось за сталом і, мабыць не знайшоўшы, запытаўся у яе.
      -- Хто сказаў?
      -- Ну людзі сказалі. За той жа мост уся вёска адказвае, вы ж, мабыць, ведаеце? Вунь і Нюрка хай скажа.
      -- Я нічога ня ведаю, нічога ня чула - данеслася з-запечча.
      -- А мы ні ў каго пытацца ня будзем, -- надта цьвярдым, басавітым голасам сказаў той, у фуражцы.-Але чаму ты прыбегла? Сачыць? Мост зашчышчаць?
      -- Я - не за мост, я - за людзей. Людзей жа паб'юць…
   Партызан адкінуўся ад стала, расправіў пад расшпіленым шынелкам нявузкія грулзі.
      -- Глядзі, якая жаласьлівая. Людзей стала жалка! А нам што - ня жалка? Мы што - не за людзей кроў праліваем? Не за савецкую уласьць? Ці ты супроць савецкай уласьці?
      -- Я не супроць.-не адразу сказала яна, намагаючыся штось зразумець у яўнай блытаніне ягоных думак.Яна ўжо пачала адчуваць, што, мабыць, прыбегла дарма, наўрад ці гэтыя зразумеюць яе клопат.
   Гэты у фуражцы, пад казырком якой часам бліскала чырвоная зорка, мабыць, сапраўды быў тут галоўны, ці не з акружэнцаў. Або прысланы з Бальшой зямлі, як яны часам казалі. Ва ўсякім разе яна адчула, што добрага ад яго чакаць не выпадала. Але твар бялявага, маладзейшага з выгляду яго суседа, здаўся ёй нават знаёмы, толькі яна не магла прыпамятаць, дзе бачыла яго. Мабыць, да вайны недзе. Можа. ў мястэчку.
      -- Я ведаю яе, -- раптам ціха мовіў ён да галоўнага. - То настаўніца, да вайны працавала ў мястэчку.
      -- Тым лепш, далжна быць сазнацельнай. І нам пасабіць А не зашчышчаць немцаў.
   Гэткага павароту гутаркі яна не чакала.
      -- Я не зашчышчаю немцаў. Але падумайце пра людзей, -- пачынаючы нервавацца, сказала яна.
      -- Якіх людзей?
   У вачох партызана яўна загарэўся пагрозьлівы выраз, чалавек чакаў, і яна, не стрымаўшыся, таксама сказала з выклікам.
      -- Тутэйшых. Нашых дзеравенцаў. З гэтае вёскі. Баб ды дзяцей. Падумайце, што іх чакае. Пасьля, як вы ўзарвеце.
   Мусіць, ня так яе словы, як яе нэрвовы імпэт зрабілі сваё ўражаньне. Яны усе разам змоўклі. Галоўны раздумна ўставіўся ў стол, няўцямна перабіраючы тоўстымі пальцамі вышчарбліны відэлец. Ён яўна з натугай штосьці рашаў.
      -- Ну во, -- урэшце неяк супакоена мовіў.-Аперацыя зрываецца. -- ---- Калі ўжо бабы пра ўсё ведаюць,-- пагадзіўся хтосьці з застольля.
      -- Тады і ў паліцыі можа ведаюць? - вырачыў на яе вочы галоўны.
      -- Пэўна ж ведаюць,-- падказаў хтось збоку маладым тонкім голасам.-Не упярвой: што ў Падлесьсі робіцца, адразу ў мястэчку вядома, У паліцыі таксама.
   Галоўны падняў на яе цяжкі заклапочаны позірк.
      -- Гэта праўда?
      -- Ня ведаю. Я з паліцыяй справы ня маю.
      -- Ня маеш?
      -- Ня маю,-- цьвёрда адказала яна, ужо ведаючы пэўна, што дарма прыбегла сюды. Дужа нават дарэмна…
      -- А з кім маеш? Можа, з партызанамі маеш?
      -- Перш чым адказаць, яна трохі падумала.
      -- Не прагну мець і з партызанамі. Я сама па сабе.
   За сталом зноў нядобра прыціхлі, пасьля яе бялявы знаёмец трохі нахіліўся да суседа і штось шапнуў да яго.
      --Ну, зразумела,-- сказаў той і з гучнай рашучасьцю ляпнуў даланёй па стале. - . А з гэтай хай Арол разьбіраецца.
   Ён сказаў тое як пра справу аканчальна вырашаную, але за сталом і ў куце пад абразамі, дзе хтосьці сядзеў, ніхто асабліва не заваруушыўся - мабыць усе чакалі, што будзе далей. Словы партызанскага камандзіра, аднак, не адразу, быццам запаволена даходзілі да яе сьвядомасьці. Яна ўсё не магла даўмецца, што ёй рабіць? Ці яны адпушчаюць яе ці не? Але што аперацыя адмяняецца, ёй спадабалася. На які час толькі? Ці, можа, яны тое знарок, дзеля маскіроўкі. Ці па-праўдзе?
   Але што яны зробяць зь ёй?
   Зьблізіўшы над сталом галовы, яны ўтрох ці ўчатырох, трохі параіліся. Бялявы зь мяккімі, рассыпанымі на галаве валасамі штось запярэчыў, але нядужа. Пачулася як галоўны вылаяўся, хтосьці загадкава мовіў "Ня тут і не зараз", і яны хутка паразумеліся. Пачалі вылазіць з-за стала, пабралі ў рукі нейкае майно,зброю.
      -- А Нюрку? - папытаў хтосьці, як яны ўсе затупалі па падлозе, зьбіраючыся да парогу. Галоўны з-за парогу, кінуў з намёкам:
      -- Нюрку ўжо ты сам…
   Яна мала што зразумела зь іх цьмяных слоў і намёкаў і думала толькі, як ёй адсюль выбавіцца? Зь іх нейкім Арлом ёй зусім не хацелася спатыкацца, і яна нават падумала, што тое да яе не адносіцца. Але, мусіць, аднеслася.
      -- Ну, марш! - нягучна скамандваў ёй адзін партызан - высокі і перахлябісты, зь нейкім хваравіта-белым нават у хатнім паўзмроку тварам.-На выхад!
   Астатнія партызаны, якіх тут набралася чалавек восем, нетаропка, адзін за адным скіравалі ў дзьверы; яна са сваім канваірам мусілі выхадзіць апошнімі. Але куды? Ужо ці не страляць яны яе ўдумалі? Дык што ж ёй рабіць? Крычаць? "Нюрка, -- гукнула яна з парогу.-Скаджыце ім…"
      -- Нічога ня ведаю, нічога ня чула,-- пачулася з запечча. Падобна, Нюрка аканчальна здурнела ці была дужа п"яная. Болей за яе заступіцца тут не было каму.
   Але на падворку яе яшчэ не стралялі,-- разам за ўсімі павялі на ваколіцу, да могілак. Партызаны, хоць і былі нападпітку, але порстка крочылі упоцемку. Упрытык за ёй з вінтоўкаю на плячы ішоў той, перахлябісты, белатвары. Ужо каля самых могілак яна раптам і з усёй выразнасьцю сьцяміла, што зь ёй адбываецца, і прыпынілася.
      -- Што? - адразу ж спыніўся і яе канваір.
      -- Я нікуды не пайду. Умяне дома дзіця і маці…
      -- Яна не ідзе, -- ціха, але выразна гукнуў камусь канваір.
      -- Што значыць - ня ідзе? Ня ведаеш, што зрабіць, калі ня йдзе? - глухавата данеслася з воглага імглістага паўзмроку.
      -- Ёсьць, паняў. Чула? - перапытаў яе канваір і зьняў з рамяня вінтоўку.
   Яна зразумела - гэтыя не жартуюць, і вяла паплялася знаёмай пясчанай дарожкай.
      -- Шырай шаг!-падагнаў канваір і дадаў чамусь па-нямецку: -- Шнэль, шнэль - паняла?
   Ну што ёй было рабіць - упарціцца, ня йсьці, дык, мабыць, сапраўды ён бы яе прыстрэліў і з палёгкай дагнаў бы астатніх. Яна адчувала тое, але розумам не магла спасьцігнуць - як жа так? То ж - свае, ня немцы і нават не паліцаі, гавораць амаль па-нашаму ці трохі па-расейску. А адзін нават пазнаў яе. Няўжо яны наважацца на тое, каб забіць яе? І завошта? Што кепскае яна ім зрабіла? Заступілася за сваіх вяскоўцаў, бо тыя самі заступіцца за сябе ня ўмелі? Ці баяліся? Ды і вяскоўцы - хіба ім ворагі? Свае ж савецкія людзі…Той жа сказаў, што за іх партызаны праліваюць кроў.
   Але яна ўжо ведала, што гаварыць яны ўмелі прыгожа. Заўсёды гаварылі амаль што правільна, а рабілі наадварот. Такая ужо была іх бальшавіцкая лёгіка. Ці іх бальшавіцкая палітыка?
   Тым часам яны прамінулі і могілкі, што купкай хвояў з пахілымі крыжамі стрэлі і праводзілі жанчыну ў яе сумным шляху. З цёмнага неба ўсё сыпаў золкі восеньскі дожджык-імжычка, яе хустка і плечы у жакеце даўно сталі мокрыя. Але на хадзе яна не адчувала вялікай сьцюжы - было не да таго адчуваньня. Яе грызла крыўда - завошта? Можа, гэта ўсё праз таго бялявага таварыша, што пазнаў яе. Можа, той прыпамятаў яе з рэпрасаваным мужам, калі яны разам працавалі ў школе? Калі так, дык, відаць, яна зрабіла вялікае глупства, і ёй напэўна станецца кепска. Ужо, мабыць, і зараз яны не даруюць ёй яе мужа-нацдэма, якога даўно ўжо няма на сьвеце. Затое ёсьць ягоная ўдава, над якой можна зрабіць, што захочаш. Не абароніць ніхто. Тым болей, калі яна сама бяжыць ім у рукі. Здаецца, яна толькі цяпер зразумела тое. Але што карысьці са спазьнелага розуму? Спазьнелы розум нікога ня вучыць. Хіба апроч гэткіх дурніц, як яна. Ужо, здавалася, мог бы навучыць урок яе бацькі, які таксама праз свой альтруізм прыняў пакутную сьмерць. Дык не, не навучыў, а цяпер ёй будзе расплата. Бо за памылкі належыць плаціць… Але завошта заплоціць яе Уладзік, які у восем гадоў застанецца адзін. Не ўпару застаўся бяз бацькі, а цяпер -- і бяз маткі. І што яна нарабіла! Во пашкадавала Алену, знайшла час для спагады. Хаця Алена, можа, яшчэ і вывернецца. А ў яе, каб уцалець і выжыць не хапіла характару. Кепска тое і гібельна на такі страшны час, але інакш, відаць, неяк. Інакш ёй не дадзена, не дазваляе душа.
   Але ў мужа, яе Апанаса Пятровіча, падобна, душа была інакшая - цьвярозая, без сантыментаў, і таксама не засьцерагла чалавека. Аця тады яны і ня думалі, каб засьцерагчыся, Тады яны былі амаль па-дзіцячы упэўненыя ў сьвятой справядлівасьці свае справы, за што хуткім часам і паплаціліся..
   Яны ўжо ўвайшлі ў лес, як ззаду іх дагнаў той, што прыпыняўся ў хаце з Нюркай. Што ён там рабіў за той невялікі час, мабыць было таямніцай. Але іх камандзір мусіць, ведаў, што, і як даганяты наперадзе параўняўся зь ім, да яе слыху данесьліся іх кароткія, малазразумелыя рэплікі "Ну, парадак, лады!" І ўсё. Ужо ці не забілі яны і Нюрку, з жахам падумала настаўніца. Але завошта?
   А завошта яе самую валакуць невядома куды праз дажджлівую ноч?
   Нейкі час яны ішлі крывулястай дарожкай пад цёмнымі шатамі хваёвага лесу. Пры добрым надвор"і тут было дужа прыгожа.Улетку сюды настаўніца хадзіла па ягады - разам з Уладзікам і вясковымі бабамі. Бабы ў ягадах былі вясёлыя, нават спрабавалі сьпяваць. Праўда, ня ўсе, некаторыя, пасьпяваўшы, плакалі. Тады ў іх ваколіцах яшчэ было ціха, пра партызанаў ня шмат было чутна. Гэта пасьля, пад восень, тыя як абрынуліся адкуль. Ці набраліся з тутэйшых, ці прыбрылі адкуль, зь іншых меней здатных мясьцінаў. Мабыць тутэйшыя мясьціны здаліся ім болей здатныя. Сапраўды - сухі хвойны лес з баравінкамі, вялікае балота побач. Горад далёка, а навакол - малыя і рэдкія вёскі, сярод якіх Падлесьсе, можа, самае вялікае - трыццаць двароў. А тут наблізілася восень з дажджом і халадамі, во і пацягнула партызанаў бліжэй да жытла. А дзе партызаны, там і немцы - карнікі ды паліцаі, ганяюцца адно за адным. Мірныя ж людзі між імі. Пад агнём з абодвух бакоў…
   Як у навакольлі асталяваліся партызаны, даваенная палітыка рэпрэсіяў аднавілася з найбольшым дзікунствам. Удзень лютавалі акупанты з іх памагатымі-паліцаямі, а ноччу іх у зваклае справе мянялі людзі з лясоў. Асабліва стала кепска тутэйшым, як у недалёкім урочышчы Казлы атабарыўся нейкі атрад асобнага прызначэньня пад назовам "Буран" ці "Ураган". Тыя буранцы штоначы шасталі па вёсках і каго-небудзь хапалі, вялі за вугол і расстрэльвалі. Тады і ў Падлесьсі застрэлілі трох мужчын. Двух, казалі затое, што не хацелі аддаць кажухі, якія патрэбны былі самім на зіму. Забілі таксама іхняга падлеснага старасту, неблагога пажылога чалавека, старастам якога самі падлесаўцы і абралі на сходзе. Той дужа не хацеў, аднекваўся, тым болей, што сын быў у чырвонай арміі, але па слабасьці характару мусіў і во атрымаў кулю ў лоб.
   І без таго страшное жыцьцё пад акупацыяй стала і яшчэ страшнейшым, звыклы даваенны тэрор падвоіўся. Пусьцілі пагалоску, што партызаны будуць караць усіх калгасьнікаў, якія сталі аднаасобнікамі і пабралі з калгасаў колішюю сваю зямлю.Тое лічылася злачынствам супраць дзяржавы, якая нядаўна яшчэ тую зямлю абагульніла і аддала калгасам у вечнае іх карыстаньне. Але не калгасьнікам. Тут у партызанаў і немцаў была поўная згода, бо і немцы строга забаранялі аднаасобніцтва і стаялі за непарушнасьць калгаснага ладу. Ды сяляне іх не паслухаліся, бо сяляне хацелі жыць.
   Сяляне хацелі жыць, але менавіта жыць ім і не давалі. Спрэс усе ўлады - савецкая, акупацыйная, партызанская. Калі не вайна, дык рэвалюцыя ці клясавая барацьба, ці калектывізацыя і вынішчэньне ворагаў народу. Спакою ў сваім нядоўгім жыцьці настаўніца ня памятала ні гадочку.
   У школе, куды яна прыехала з Полацкага педтэхнікума, толькі яшчэ пачыналі вучыць па-беларуску, настаўнікаў-беларусаведаў нехапала..Яе бацька, сельскі настаўнік, яшчэ з дарэвалюцыйных часоў выкладаў матэматыку, апроч якой не хацеў ведаць нічога. І тады малады выкладчык гісторыі і грамадазнаўства, партыец і актывіст Апанас Пятровіч узяўся яшчэ і за беларускую мову зь літаратурай зь большага таму, што за іх не хацеў брацца ніхто. Мяркуючы па ўсім, настаўнікі адчувалі негруноўнасьць тае палітыкі, няпэнае стаўленьне да яе бальшавікоў. Некаторыя беларусізацыю параўноўвалі з НЭПам і прадказвалі яе хуткі крах. Апанас Пятровіч, калі яны ўжо пабраліся, неяк сказаў ёй, што таксама нямала сумняваўся, але ўзяўся манавіта таму, што іншыя адмовіліся, а вучыць дзяцей было трэба. Ён бачыў у тым свой абавязак народнага інтэлігента, бо каб разьвіваць народную культуру, трэба было валодаць нацыянальнай мовай. Можа менавіта за тыя яго адносіны да свайго абавязку яна і пакахала гэтага чалавека, каб затым стаць яго жонкай.
   Тое яго слугаваньне нацыянальнай культуры доўжылася, як і прадбачылі некаторыя разумныя людзі, некалькі лічаных гадоў, поўных варажнечы, гвалту, рэпрэсіяў ад улады, якая, як заўжды, дэкляравала адно, а на практыцы рабіла іншае. Неяк вясной Апанаса Пятровіча залічылі ў нацдэмы і арыштавалі. Арыштоўвалі ня дома і ня ў школе - у ліку трох іншых, зьняважаных і абылганых, узялі пад час восеньскай настаўніцкай нарады, у залі, упрыгожанай чырвонымі сьцягамі і партрэтамі Леніна-Сталіна.
   Яна думала, што звар"яцее ад тае дзікунскай несправядлівасьці, пісала і скардзілася, куды толькі можна было - ад сельсавету да ЦВК і таварыша Чарвякова, ды марна. Вынікам яе захадаў было хіба тое, што зімой яе выключылі з камсамолу, а загадчык рана аднойчы цьвёрда загадаў ёй адмовіцца ад мужа. Іначай ён ня будзе мець магчымасьці пакінуць яе ў школе. Яна доўга вагалася, цягнула з тае адмовай, аж покуль сам загадчык аднойчы і назаўжды не зьнік са сваёй кватэры. Ніхто не бачыў, як ён зьнікаў, але ніхто яго і не шукаў. Бацька тады ёй сказаў: як ты можаш адмовіцца ад чалавека, які ёсьць бацькам твайго малога сына? Што табе скажа сын, як стане дарослым? Увогуле яна таксама рыхтавалася да пасадкі, нават дамовілася з сяброўкай наконт Уладзіка, ды сяброўку заарыштавалі раней, а яна засталася. Уратавала яе, як яна мяркуе і дагэтуль, тое, што яна выкладала рускую мову, і ніколі беларускую. Пасьля арышту Апанаса Пятровіча выкладаць беларускую не было каму, і тая два гады не выкладалася наогул. Настаўнікі баяліся брацца за яе, як і за беларускую літаратуру таксама. Бо не было жаднай гарантыі таго, што праз месяц ці год цябе не аб явяць нацыяналістам, ворагам народу. Толькі адна настаўніца - яўрэйка Рыма Барысаўна на тое пагадзілася, ужо ў беларускія нацыяналісткі яе залічыць было цяжка. Да самай вайны яна выкладала ў местачковай школе беларускую мову і літаратуру, перадваеннае пакаленьне местачкоўцаў пайшло на вайну з ведамі роднае мовы, засвоенымі ад беларусаведы- яўрэйкі. Сама ж Рыма Барысаўна лягла ў агульную магілу на краі мястэчка, дзе ў адзін дзень і час былі расстраляныя ўсе местачковыя яўрэі. І сярод іх - адзін неяўрэй, стары выкладчык матэматыкі Станіслаў Альбертавіч, яе бацька, дзед яе Уладзіка.
      Іх апусьцелую з пачатку вайны местачковую школу сьпярша адабралі для кватараваньня паліцыі, а затым яна згарэла, мабыць кімсьці падпаленая. Тады дзьве настаўніцы са згоды ўладаў адчынілі невялічкую школку ва ўласным дамку і ўзялі яе на працу. На гэты раз яна выкладала беларускую мову, расейскую выкладаць было нельга. Новае выкладаньне давалася ёй лёгка, дзеці добра засвойвалі знаёмыя зь дзяцінства моўныя правілы. Літаратура дык здалася нават цікавай, і яна пачала яе вывучэньне з паэзіі Максіма Багдановіча, яго знакамітай "Пагоні". Нямецкія ўлады бадай не цікавіліся школьнай справай, ды ўсё ж камусьці яна стала ўпоперак горла. Неяк уранку яе сяброўку-настаўніцу знайшлі на парозе кватэры з перарэзаным горла. Побач была запіска, дзе малапісьменна значылася, што гэткі канец напаткае і астатніх "вучылак", якія паслугоўваюць немцам. Школу давялося кінуць, яна баялася за Уладзіка, які ўжо пачаў там вучыцца. Але бяз працы яна не магла жыць у мястэчку і аднойчы, сабраўшы ў стары баул сваё варахоб"е, на спадарожнай фуманцы паехала ў далёкую вёску Падлесьсе - да бабы. Тут яна мела намер пераседзець вайну. А там, маўляў, будзе відаць…
   Мабыць, запоўнач дождж перастаў, але зь ім скончыўся і бор, далей пайшло нейкае драбналесьсе - беразьнякі з алешнікам. Наперадзе ўся група спынілася, пачакала яе з канваірам, і як яны падышлі, галоўны сказаў:
      -- Клопаў, павядзеш адзін. Паняў?
      -- Ну,-- адказаў яе канваір.
      -- Прама к камандзіру. Паняў? Толькі не балаваць мне па дарозе. Паняў?
   А то камандзір табе х. адрубіць…
   На тое канваір не адказаў нічога, толькі шмаргануў прастуджаным носам. Група пайшла далей лесавой дарожкай, а яны ўдвох збочылі на нейкую сьцежку ці, можа, проста ў хмызьняк, ўлезьлі ў у хвойны гушчар, у якім нічога не было відно, аднак, яе канваір упарта прабіраўся наперад. Яна старалася не надта адставаць і нават падумала: а ці не кінуцца куды адсюль ды ўцячы. Але, мабыць, тут не ўцячэш - дагоніць. І яна лезла і лезла ў хмызьняку , пакуль нарэшце яны не выбавіліся зь яго на нейкую сьцяжыну. Тут ісьці стала зручней, нават бы пасьвятлела, і зблізку стала трохі відаць. І яна падумала: можа, і добра, што яе павядуць да нейкага камандзіра, ужо яна яму скажа! Хай пасьля і заб"юць, але яна скажа пра ўсё дарэшты. Што накапілася ў людзей за гэтую жахлівую вайну. Бо хто ж яшчэ тут ім скажа? Такія, як Алена толькі галасіць будуць. Наогул мы толькі і ўмеем, што плакаць, енчыць ды галасіць. Звычайна, калі ўжо позна, калі нябожчык - на покуці Не, каб раней, Хоць бы ўзлавацца ды добра вылаяцца, як, умеюць лаяцца некаторыя.Асабліва глынуўшы гэтае сьмярдзючай самагонкі. Не, мусіць, саплячкі мы, бабы да і мужчыны нашы таксама… Я ім скажу, што нельга так ваяваць, як яны ваююць. Скрозь на народнай крыві. Ім дык лацьвей, яны ў лесе і пры зброі, яны сябе абароняць, ды яшчэ папросяць памагчы людзей. А хто падумае, як людзям быць? Пасьля іх рэйдаў, дыверсій, іх аперацый, калі налятуць карнікі, ды паліцыянты? Яны ў лясох перабудуць-перахаваюцца, , а дзе перахавацца людзям, калі хто і ацалее? Добра, што спрадвеку ратуе лес, але ў лесе доўга ня выжывеш, у лесе толькі дзічэць. Ды і малым трэба хлеба, малака ды страха над галавой. На сьмярдзючым пажарышчы ня жыць, хіба паміраць толькі. А тым пажарышчам робіцца, глядзі, ці ня ўся зямля. Усё згарыць, пабурыцца,зарасьце крапівой. Начорта тады і перамога! Перамога на могілках. Можа, тое і надта па-абыватальску, па--простаму, можа, без уліку іх вайсковай стратэгіі. Але ж то - ад людскога жыцьця, ад малых і жанчын,-- хто зважыць на іхняе гора?. Іхнія сьлёзы і кроў таксама? Нікому няма справы да іх пакутаў - ні немцам, ні паліцаям, ні партызанам таксама. Гэтым абы ваяваць, зарабляць сабе ўзнагароды ды дагаджаць начальству. Толькі спадзяваньне на Госпада. Аднак Госпад далёка. Ва ўсёй гідоце на гэтай зямлі ня разабрацца і Госпаду…
      Калі падумаць, дык і сьляпому стане відно, што найперш яны дбаюць пра сябе, усе гэтыя нядаўнія сакратары, партыйцы, малыя і вялікія чыны з улады ды безьліч іх памагатых. З утульных габінэтаў яны змушаны цяпер перабрацца ў лясныя зямлянкі, бо награшылі за дваццаць пяць год і спалохаліся, што іх пастраляюць. Пэўна, пастраляюць, бо ёсьць за што. Але зашто гіне і гэтая дурная моладзь, якая таксама прэцца ў лес? Бараніць камсамол? Ці савецкую ўласьць?
      А дома ў іхніх бацькоў адбіраюць каровак.
      Але што рабіць і моладзі, калі скрозь мабілізацыя - ці ў паліцыю, ці ў патрызаны. Во які ў яе выбар - паміж пагібельлю і смерцю. Бо тыя, што зь немцамі, напэўна пагінуць - ужо немцы бараніць іх ня будуць. А ў партызанах, можа і зьберагуцца - ці ня ў тым іх таемны, падсьвядомы разьлік. То вельмі магчыма - і камсамол ды партыя тут ні пры чым. Усім хочацца жыць, во ў чым справа.
      Вецьце ў гушчары скрозь было мокрае, ад яго дашчэнту прамок яе тонкі жакет, таксама як і спадніца, што ўвесь час прыліпала да мокрых каленяў. Падобна, яна ўжо траціла апошнія сілы, так замарылася і думала: ну дзе ж, нарэшце, той іх лагер ці што, толькі б спыніцца, спачыць. Але да лагеру давялося яшчэ перайсьці нейкую імшыстую забалаць, дзе яе дзіравыя чаравікі набралі поўна вады. І яна ішла так, хлюпаючы у іх босымі нагамі. Урэшце выбраліся на нейкі сухі пагорак, прайшлі трохі між хвой, і яна згледзела наперадзе нейкіх людзей. Якраз пачало сьвітаць -- квола, ляніва, няўпэўнена, на зачыне асеньняга дня.. Жахлівая ноч, падобна, канчалася. Што прынясе ёй новы, туманісты дзень?
   З-за пагорку пачуліся нягучныя галасы, праіржэў конь і павеяла нізкім сырым дымком,-- падобна ўсё ж тут было нейкае стойбішча. На іх ужо зьвярнулі ўвагу, хтосьці гукнуў да канваіра, які папытаўся ў кагось пра нейкага Кандыбіна. Партызаны моўчкі брылі між рэдкіх хвой за пагорак, але канваір туды не пайшоў, сказаў ёй 'Сядай", і яна апусьцілася на голай зямлі, плячмі да хвоі. Тым часам паволі разьвіднела, з забалаці плыў над хмызам золкі туман, які тут, на баравінцы, мяшаўся з нізкімі пасмамі дыму. Дым з туманом набіраўся і стаяў ўгары, у гольлі нерухомых хвояў, ветру не было зусім. Недзе паблізу штосьці варылі, у лесе нязвыкла пахла вараным мясам. Яе канваір пачаў усё часьцей пазіраць туды, падобна не маючы вялікай цікавасьці да арыштанткі. А яна дужа зайшлася ад сьцюжы, ногі і плечы пад мокрай апраткай азяблі так, што не ставала моцы і дрыжэць. І яна не дрыжэла. Яна сьцялася, зышлася ў адно і трывала. Ня ведала толькі, ці надоўга хопіць яе трываньня. Цяпер яна пачала думаць пра Уладзю, які мабыць жа яшчэ сьпіць, а што будзе, калі прачнецца? Як звычайна, адразу кінецца за шафу да яе ложка, а яе там няма. Ня знойдзе і на падворку, у гародзе…Бедны няшчасны хлопчык! Завошта яму ўсё тое…
   Можа, праз гадзіну ці болей з-за пагорку ў сасоньніку паказаліся двое -- адзін малады хлапец з аўтаматам, а другі быццам бяз зброі, у чорнай кубанцы. Не падыходзячы, той, у кубанцы, здаля кіўнуў канваіру:
      -- Вядзі сюды…
   Яна зразумела і ўстала, ледзьве зноў ня сеўшы на замлелых нагах. Утрох яны павялі яе кудысь убок ад пагорку, у ядлоўцавыя зарасьнікі, дзе горбіўся нейкі пагорачак - буданок ці што Але то быў не буданок, а яма з кінутай на краі купкай лапніку, і той, у кубанцы, проста сказаў:
      -- Лезь! Там не глыбака.
   Яна баязьліва зьлезла на дно сухой і пясчанай ямы, якая была ёй па плечы, і міжволі горка падумала: ну чым не магілка. Суха, утульна...
   -- Сядай і сядзі, -- дазволіў усё той жа, у кубанцы, мабыць, старэйшы над яе каравульшчыкамі, і ўдвох з перахлябістым яны пайшлі за пагорак. Хлапец з аўтаматам застаўся поруч, мяркуючы па ўсім, ён зьбіраўся яе пільнаваць.
   Яна села ў дне, мокрай сьпіной прытулілася да сыраватае, аднак, сьцяны ямы, сашчапіла настылыя рукі ў мокрых рукавах жакета. Каб хоць сагрэцца. І колькі ёй тут сядзець? Але калі пасадзілі ў яму, дык, мабыць, прыдзецца пасядзець. Мабыць, яе тут не чакалі. Вартавы зьверху ціха перагаворваўся з кімсьці, і яна навастрыла слых. але ўчула толькі ўрыўкі размовы - паехаў… Калі прыедзе…А х… яго ведае… Тырчы тут зь ёй…
   Пэўна ж, яна ім - не вялікая радасьць, можа, у няўрочны час трэба тарчэць тут - вартаваць. А той, перахлябісты яе канваір, таксама ж усю ноч ня спаў, вёў. Бедны партызанчык, зьедліва падумала яна і няўлад з ранейшымі думкамі злосна падумала пра немцаў. Усё ж і немцы адмысловыя злыдні, таксама як і іх паліцэйская хэўра, набраная найбольш з начальства ды іншага людзкога ахвосьця. Усе яны у сваіх завядзёнках мала адрозьніваюцца ад іхніх цяперашніх ворагаў - бальшавікоў, зь якімі яшчэ нядаўна соладка хаўрусавалі, Можа, і парадаксальна, але факт, што куды з большам імпэтам яны мардуюць нявінных, -- палонных ды вясковых сялян, чым б'юцца з партызанамі. На што свой разьлік маюць? Што партызаны пашкадуюць калгасьнікаў і ўціхамірацца, перастануць страляць, паліць, узрываць? Але ж, мала яны іх ведаюць - партызаны ад таго не палагоднеюць. Ды немцы, пэўна, ведаюць тое, толькі робяць выгляд, быццам не яны пачынаюць першымі. Быццам яны - у адказ. Дужа ня любяць-- і тыя і гэтыя выглядаць зачыншчыкамі, куды лепей - пакрыўджанымі. Маўляў, не хацелася, але змушаныя, бо нехапіла трываньня. І яшчэ дзеля справядлівасьці, у інтарэсах прастога люду. Мусіць, з тае прычыны і рэвалюцыя, і вайна адна і другая, ды і гэтая жахлівая партызанка. Быццам кожнага на злачынства змушаюць ягоныя ворагі. Але усе змушаюцца дужа ахвотна. Нават з імпэтам.
   Што б яны рабілі, калі б іх ніхто не змушаў! Удушыліся б ад самоты.
   Крывавае племя, ачмурэлае ад крыві і гвалту. Мабыць, ужо ня спыняцца, пакуль не перагрызуць горлы - і ворагам і адзін аднаму.
   Неяк яна быццам сагрэлася ў пясчанай яміне. Ці, можа, звыклася зь лесавой зольлю і сьцюжай.Старалася не кратацца нават, толькі часам кідала позірк угору, на край ямы, дзе разы два спаткала цікаўна-страхавіты пагляд хлопца-вартаўніка. Хацела нават гукнуць да яго, ды не наважылася, бо той неяк боязна-таропка хаваў сваю галаву за берагам ямы. Здалося настаўніцы, то быў кепскі знак,-- так баяцца на вёсцы нябожчыка ці таго, хто ўжо на краі жыцьця. Быццам вартавы нешта ведае. Ці адчувае. Сумна было ёй тут гэта ўбачыць.
   Надзіва сабе самой, яна ня дужа баялася і, мабыць, надта кепскага не адчувала. Усё ж, хаця зь ёй і чынілася штосьці пагрозьлівае, але ж навакол былі свае людзі, здаўна вядомыя, гаварылі на звыклай мове, і яна магла ім, што хацела, сказаць. Яна ўжо ведала, што прадчуваньне ў пэўныя моманты бы адключаецца і можа нават здорава ашукаць чалавека. Як у выпадку з яе бацькам, настаўнікам матэматыкі ў яго апошні на сьвеце ранак. І тады да апошняга часу яна не адчувала нічога асаблівага, вялікай для яго небясьпекі. Жахлівая небясьпека навісла над спрадвечнымі жыхарамі мястэчка - яўрэямі, бацька ж быў беларус. Чаго было за яго баяцца?
   Некалькі дзён перад тым бацька нікуды не выходзіў з хаты, сядзеў пры вакне з нямецкай кніжкай-падручнікам, абнаўляў свае колішняе веды нямецкай мовы.А ў мястэчку рабілася немаведама што - спрадвечных яго насельнікаў выганялі зь убогіх іх хатаў, зьбіралі да купы на кірмашовай плошчы, каб некуды весьці. Загадана было ўсё майно пакінуць на ўладу паліцыі, узяць з сабой толькі грошы і каштоўнасьці, цёплую апратку і харчу на трое сутак. Людзі нічога ня ведалі, але так меркавалі, што калі на трое сутак, дык павязуць надта далёка, можа на працу ў Нямеччыну. Але некаторыя ўжо прадчувалі, якая то будзе Нямеччына. Увечары з раёна прыязджаў адзін стары знаёмец бацькі, які ціха распавёў, што там за старымі могілкамі капаюць вялікую шырокую яму - для каго б толькі? Але для каго, можна было здагадацца. Ды людзі не хацелі здагадвацца, бо і сапраўды цяжка было паверыць, каб тое было мажліва - без віны і суда забіць столькі нявінных людзей. І з ранку старыя і малыя, кабеты, хлопцы і маладзіцы з хатулямі за плячыма, плачам і роспаччу, гнаныя п'янымі паліцаямі ішлі на кірмашовую плошчу, дзе і чакалі ў атачэньні нямецкіх жандараў. Там жа быў і ўжо вядомы местачкоўцам камендант раёна па прозьвішчы Функ. На аб"явах, што панаклеілі на вуглах сінагогі, ён называўся таксама доктарам Функам, што учора выклікала дабразычлівую ўвагу бацькі, які, пэўна ж, паважаў вучонасьць. Аб тым ён неяк мімаходзь заўважыў дачцэ, якая, занятая хатняй справай, яго не даслухала.
   Яна яшчэ спала на канапе з Уладзікам, як на сьвітаньні да бацькі пастукаўся гаспадар гэтай хаціны-- каваль Іцак Каган, ён прыйшоў разьвітацца са шматгадовым кватарантам і са сьлязьмі выказваў сваю яму ўдзячнасьць, бажыўся, што ніколі не хацеў таго нічым пакрыўдзіць, а калі што было ня так, дык хай пан вучыцель даруе, бо болей на гэтым сьвеце ім не сустрэцца. Бацька, з аброслым сіваю шсэцьцю тварам выслухаў яго, моўчкі абняў дрыготкімі рукамі а як той выйшаў, усё нічога ня кажучы, павярнуўся да шафы, дастаў свой старасьвецкі сурдут, узяў фасонны кіёчак, які ці не з царскіх часоў стаяў у шафе за вопраткай. Падхапіўшыся з ложку, дачка кінулася да бацькі-татка, ня йдзі, ня йдзі, татка!... Той сурова так зірнуў на яе - пачаму ня йдзі? І застыў, чакаючы адказу. Але што яна магла адказаць, што яна ведала, апроч таго, што гэтак спазьнела адчула кепскае. І бацька бяз шапкі, зь непакрытай сівой галавой пайшоў - на падворак, праз варотцы на брукаванку і схаваўся за вуглом кузьні. Болей яна яго і ня бачыла…
   Пасьля ўжо распавядалі людзі, якія нешта бачылі зблізу - з двароў і вокнаў суседніх будынкаў. Бацька падышоў да камянданта, што ў зграі памагатых стаяў на плошчы, пакланіўся, як ніколі за яе памяцьцю нікому не кланяўся. Камяндант сьпярша ня надта і зважаў на яго, -- ён прымаў рапарты падначаленых, якія зганялі і лічылі ў калёнах яўрэяў. Але затым, мабыць учуўшы знаёмую мову, з цікаўнасьцю на чырвоным твары павярнуўся да бацькі. Што той гаварыў яму, людзі не разумелі або недачулі, але казалі, што стары гаварыў шмат, быццам ён нават наважыўся спрачацца зь немцам. Мабыць, усё ж ён чымсь раззлаваў яго, бо камяндант пачаў крычаць, быццам бы і настаўнік штось крыкнуў. Адны казалі, нібы-та крыкнуў: Сталін, а іншыя - Гітлер, а можа, тое ды іншае разам. Тады старэйшы паліцай, былы раённы міліцэйскі начальнік, выцяў яго па галаве дубовым дручком, якім усё раньне зьбіваў яўрэяў, і бацька ўпаў. Ён ляжаў так на бруку, ня кратаўся, і ніхто не падыходзіў да яго, мабыць, ён там і сканаў. Ужо мёртвага, яго кінулі пасьля на калёсы, дзе ляжала некалькі целаў тых, што ня вытрымалі гэтага апошняга зьдзеку. Праз якую гадзіну сумная працэсія местачковых яўрэяў пачала свой жалобны шлях да агульнай вялізнай магілы ў раённым цэнтры, вакол каторай з нарыхтаванымі кулямётамі напагатове чакала нямецкая эйнзатц-каманда. Як усё было скончана, зьверху на целы расстраляных яўрэяў кінулі беларускага настаўніка.Пасьля паліцаі пусьцілі слух, быццам і ён аказаўся яўрэем і сам разам з усімі пайшоў да ямы. А цяпер во і яна, ягоная адзіная дачка,-- у няпэўнасьці і чаканьні ці ня гэткага ж свайго лёсу. Мабыць, таксама аказалася не разумнейшаю. Можа, гэта ўвесь іхні род удаўся зь нейкім генетычным хібам, які парушыў механізм самазахаваньня. Але без адмысловага інстынкту самазахаваньня ці можа існаваць асоба ды і асобная нацыя? Хіба да пэўнага крытычнага моманту. Падобна, для яе той момант настаў…
   Увогуле яна не адчувала ў тым канчатковай упоўненасьці, хаця і даўно была гатовая да ўсяго. Ведама ж, зь генетычным хібам доўга ня жыць. А тое хіба -- ёсьць банальная чалавечая дурнота. Колькі пра тое казаў яе бацька, заўсёды бярогся ва ўчынках і выказваньнях, стараніўся палітыкі і сяброўства і во - не ўбярогся. Сам стары наіўны дурань. Выходзіць, аднак, і дачка не разумнейшая…
   Яна зноў, здаецца, заснула і прахапілася ад гучных мужчынскіх галасоў, што пачуліся непадалёк ад ямы. Нехта камусьці - ці не яе каравульшчыку казаў здаля, што прыехаў Арол, едзе сюды. Каравульшчык пытаўся, выцягваць яе ці не. На што той крыкнуў здаля - чакай!
   Тая навіна адразу разагнала яе санлявасьць і затрывожыла - начальства магло паставіцца да яе па-рознаму. Але наўрад ці з дабром. Калі пасадзілі ў яму, дык штосьці ўдумалі. Бо гэтая яма, бы пачакальня магілы. Але хай! Хай і Арол, калі ён вялікі начальнік. Ужо начальніку яна скажа. Усё і пра ўсё.
   Той начальнік паявіўся нечакана і блізка. Гэта аказаўся коньнік - зь ямы яна ўбачыла сьпярша зацугляную морду яго варанога каня, на якім маляўніча красавалася крутаплечая постаць коньніка з вусатым, бы ў Будзённага тварам і адважна-рашучым голасам чалавека, што ва ўсім быў ўпэўнены, меў уладу, якой, аднак, карыстаўся паблажліва і справядліва. Прыгожа пакруціўшыся на кані каля ямы, ён тым часам доўжыў з кімсь пачатую раней размову.
      -- Дзе ўзялі? Ці сама прыйшла?
       -- Настаўніца з Падлесься, -- нягучна казаў хтось паблізу, нябачны ёй зь ямы.
       -- Маладая?
      -- Паглядзіце самі. Зайцоўскі, выцягні…
    Хлопец-каравульшчык падскочыў да ямы.
       -- Давай руку!
   Яна падала руку і з дапамогай хлопца, абрушваючы зямлю, няўклюдна выбралася на паверхню. Насупроць на кані з-пад густых і чорных брывоў усьмешыста ўзіраўся ў яе Арол. Мусіць, сапраўды то быў вялікі начальнік, па-мужчынску прыгожы і зухаваты, і яна аж зьніякавела ад яго пекнага выпрабавальнага позірку. Адразу было відно, што такі мог усё - і забіць і ашчасьлівіць. І яна раптам востра адчула сваю жаночую перад ім нехуцавасьць, прыніжанасьць ад таго, што кепска выглядае у воглым запэцканым жакеце, заседжанай спадніцы, з перапэцканымі гразёй нагамі ў дзіравых чаравіках.
      -- Не красавіца! - ураз спахмурнеўшы, сурова абвясьціў Арол і, нецярпліва тузануўшы паводзьдзем, крутануўся з канём на адным мейсцы.
      -- Настаўніца,-- быццам вінавата дадаў другі, і тут яна пазнала яго - то быў бялявы, мяккавалосы партызан, што сядзеў за сталом у Нюркі. Усё ў тым жа нямецкім кіцялі з густым радком бы алавяных гузікаў на грудзях.
      -- А мне адзін хрэн! - нервова абвясьціў Арол.-Мне маладая трэба. Немцы таксама ня дурні - маладых любяць. Гэта не пайдзёт!
   Яна недарэчна, ня ў лад з уласным настроем раптоўна сумелася-- усё ж учуць пра сябе гэткае ад мажнага мужчыны было непрыемна. І ёй стала крыўдна за сваю страчаную жаночую прывабнасьць, якую яна колісь уважала нават. Але, можа, і лепей, спакваля падумала яна.Можа, хутчэй адпусьцяць дамоў…
   Арол трохі ад'ехаў на сваім жарабку, зь ім адышоўся другі, яе знаёмы, яны там пагутарылі крыху - Арол у сядле, а гэты- зьнізу, задзіраючы да яго галаву. Пасьля коньнік кудысь прыпусьціў між сасён, а другі ленай хадой падышоў да ямы.
      -- Назад яе, што лі?-запытаў каравульшчык. З выгляду то быў зусім яшчэ школьнік - малы, у падлеткавым палітоне, з абвязаным вакол шыі шалікам.
      -- Чакай, -- мякка сказаў бялявы.-Ідзі вунь, пакуры… У кустох.
   Хлопец паслухмяна адышоўся далей, а гэты падышоў да яе бліжай і стомлена апусьціўся на нестаптаны лапік травы. Яна ўсё стаяла, пазіраючы на яго і думала: дзе яна яго бачыла? А што некалі бачыла, то было пэўна.
      -- Глядзіш, не пазнаеш? А я адразу пазнаў. Ты ж - жонка Падбярэзскага?
      -- Была - не зьдзівіўшыся, сказала яна.
      -- Ну во… А мы з тваім Апанасам разам вучыліся. На выпускным здымку нашыя фота побач. Мабыць жа, бачыла?
   Тут яна ўсё раптам успомніла. Сапраўды на вялікай групавой фатаграфіі выкладчыкаў і выпускнікоў рабфаку побач з выявай мужа быў гэты бялявы малады хлапец з рассыпанымі на галаве валасамі і добрым усьмешыстым позіркам. Пасьля арышту Апанаса гэтую картку забралі ў НКВД, і яна яе болей ня бачыла. Цяпер глядзела на чалавека і ня ведала што сказаць - узрадвацца знаёмству ці не? І яна пакорліва-моўчкі стаяла перад ім на краёчку ямы.
      -- Сядай, чаго ж стаяць,-- дабрадушна дазволіў ён. Затым падняў з долу і пераламіў папалам сухую галінку.-Пагаворым…
   Яна села, не разьбіраючы куды, зябка падабрала пад сябе азызлыя гразкія ногі.
      -- Я тут за начальніка разьведкі і кантрразьведкі,-- ціхім голасам паведаміў чалавек.-Хацелі цябе ў гарнізон унядрыць. Там жа былыя нацдэмы, спрацаваліся б…
   Яна моўчкі зьдзівілася,-- учуць пра сябе такое ніяк не чакала.
      --Я не нацдэмаўка…
   Чалавек кінуў наводдаль паламаную галінку, узяў з долу новую.
      -- А ты не аднеквайся. Нацдэмы - не такія ужо і кепскія людзі.. Апанас жа твой быў заядлы нацдэм?
      -- І Апанас ім ня баў. Нагаворы ўсё тое.
      -- Нагаворы - гэта кепска. Гэта горш за сухоты ці тыфус…Ад тыфусу вылечыцца можна, а нагавор да сьмерці пацягнеш.
    То праўда, моўчкі пагадзілася яна. Ці не праз тыя плёткі-нагаворы яе Апанас спляжыў сабе жыцьцё. Сапраўды, горай за тыфус… Але ж бацька не прычыніўся ні да якіх нагавораў, як тыфусу бярогся нацыяналізму, а во таксама…
    Яе суразмоўца, падобна, пачуваў сябе стомленым, сядзеў у сырых, да белага вышмарганых у балотнай траве ботах і вяла доўжыў гаворку. Відаць было па ўсім, што гаворка тая яго ня надта цікавіла, падобна, ён бавіў час, зрэдку пазіраючы на вялікі ручны гадзіньнік.
    З гэтай мясьціны ад ямы на баравінцы пад хвоямі было відна няшмат, паблізу расло кустоўе ядлоўцу, купка маладога бярэзьніку з ужо пажаўцелай лістотай. Наўкола, аднак, чуўся нейкі малазразумелы рух, блізкая прысутнасьць людзей, паасобныя іх галасы. Ранішні дым ад вогнішча ўжо ўвесь сышоў з гольля, разагнаны ветрам, угары неспакойна шумелі хвоі. Час, мусіць, набліжаўся пад вечар.
       -- Вы адпусьціце мяне дамоў,-- сказала яна. - Там сын у мяне. Адзін.
   Ад тых яе слоў начальнік бы жвава варухнуўся на траве, у ягоным стомленым позірку, падобна, бліснула спагада.
      -- Сын? І ў мяне быў сын. Ды няма,-- сказаў ён.-Вайна…
      -- А жонка? - нечакана для сябе папытала настаўніца.
      -- І жонка, -- уздыхнуў начальнік.-Была…
      -- А гэты Арол ваш - ня туташні? - папыталася яна, абы не маўчаць.
      -- Прысланы, -- лёгка паведаміў ён. - Але гэта клічка - Арол. Лясны псеўданім. Як я, прыкладам,-- Жукаў. А на справе Пецюкевіч.Па пашпарту.
      -- А нашто так? - пацікавілася яна.
      -- Так палагаецца. Для канспірацыі.
   Яна трохі ўдумалася, спрабуючы спасьцігнуць сэнс сказанага. Ды, мабыць, спасьцігаць не было чаго. Сапраўды, нашто канспірацыя сярод сваіх, для якой мэты? Калі рабіць добрыя справы, дык няма патрэбы хавацца за псеўданімы, іншая справа - калі злачынствы. Тады мусіш хавацца, Каб не знайшлі, ня выкрылі. Свае ці немцы - як каму надарыцца.
   Пецюкевіч-Жукаў зноў зірнуў на гадзіньнік - зрабіў тое бы неўпрыцям, быццам непрыкметна для яе, і ёй стала раптам дужа самотна ад прадчуваньня і зусім кепскага. Толькі зьявілася нешта сьветлае ў гутарцы з чалавекам-начальнікам і раптам усё прапала. Было відавочна, што ён бавіў час, чагосьці чакаў. Можа, зьмярканьня?
      -- Нацыяналістаў мала асталася, -- тым часам вяла разважаў начальнік разьведкі.-Да вайны ўсіх падабралі. А цяпер і працаваць няма з кім. У разведцы. Бальшавікам жа немцы не давяраюць…
      -- Хіба не давяраюць? - сказала яна.-А маглі б. Не вялікая розьніца.
      -- Розьніца не малая, -- разважліва сказаў начальнік.-Найперш - ідэялёгія. Пасьля - мова. Гэта ў яўрэяў зь немцамі амаль адна мова, выдатна разумеюць адна аднаго.
      -- Але ж чаму партызаны не бароняць яўрэяў? Нядаўна яшчэ гэтак баранілі. Ад антысемітызму.
      -- А нашто бараніць? Злейшыя будуць, пачнуць змагацца. А то прывыклі, каб за іх кроў пралівалі… Так і крыві ня хопіць.
   Глядзі, як паварочвае!-моўчкі зьдзівілася яна, Мабыць, антысеміт, аднак…
      -- Ладна, ня будзем пра тое,-- сказаў ён і ўважліва паглядзеў у кусты, дзе затаіўся-сядзеў яе вартаўнік. І яна падумала, што на гэтую тэму ёй лепей не гаварыць.
   Зрэшты, яна і не гаварыла ніколі, ніколі пра тое не гаварыў Апанас Пятровіч, іншыя харошыя хлопцы, беларускія асьветнікі-інтэлігенты,якія шчыра дамагаліся лепшага для людзей. Для беларусаў, яўрэяў - усіх. Ці не за тую маўклівасьць іх і пазбавілі жыцьця, а яе, як толькі наважылася нешта сказаць, пасадзілі у гэтую яму? Нібы ўчуўшы яе нямыя думкі-турботы, Пецюкевіч сказаў:
      --Да, знаеш… Каб ня твой муж, можа б, цябе і пусьцілі. Арол -- русак, у нашых дзялах ён ня надта… прынцыповы. Але калі нацыяналісты… Такіх пад корань.
   Што яны чапляюцца з гэтым іх нацыяналізмам? - бадай з роспаччу падумала настаўніца. Якая яна нацыяналістка? Гэта -- што пайшла за Алёну?А калі б не пайшла, сядзела запёршыся, як іншыя, тады б хто была? Мабыць, савецкая? Але ж яна хрышчоная і ёй баліць, калі баліць чалавеку. Гэта ім не баліць нічога, апроч уласнага болю. Ужо ў іх скура тоўстая . Як у вепрукоў.
   Зводдаль з-за купкі ядлоўца, амаль ня тоячыся, пазіраў у гэты бок хлопец-каравульшчык, і яна сумелася: хто яе будзе страляць? Гэты Пецюкевіч--Жукаў ці той хлапец? Дужа не хацелася, каб тое рабіў хлапец, усё ж яна столькі гадоў рабіла настаўніцай, чамусьці добраму вучыла гэткіх хлапцоў. Ды, мабыць, іншыя вучылі інакш, і цяпер адзін з гэткіх вучняў будзе яе страляць.
      -- Ці магла б я вас папрасіць? - зьвярнулася яна да Пецюкевіча.- Каб хоць не чапалі сына. Малы яшчэ…
      -- Ну за сына ня бойся.. Сын за бацькоў не атвячае.
   Як сыны ня адказваюць за бацькоў, яна ўжо чула, таксама і ведала, як тое бывае ў жыцьці. І ёй зноў стала прыкра і млосна, падкочвала злосьць немаваедама на каго, і яна злосна спыталася:
      -- А вы не баіцёся?
   Пецюкевіч неяк няпэўна хмыкнуў і адказаў бадай па-філасофску:
      -- Хто не баіцца?
   Яна ўсё зразумела. Можа, ён чалавек і не благі, народжаны някепскай маткай, але ён да тла згвалтаваны. Ён гвалтаваны нявольнік, які, каб выжыць у гэтай калатнечы, гвалтуе іншых. Як і яны ўсе. Ці бальшыня. Можа, у тым самая вялікая жуда нацыі…Як кепска, што яна гэтак позна зразумела тое… Шкода, што яна - не нацыяналістка. Можа, муж ім і быў, а яна-- не. Яна спазьнілася. На яе вялікі-вялікі жаль…
      -- А ўвогуле ты малайчына! - сказаў начальнік Пецюкевіч-Жукаў і, мабыць, упершыню ўважліва паглядзеў ёй у твар.-Мне б жонку такую.
      -- Якую? -- з адчаем вырвалася ў яе.
      -- Такую, нязломную…
   Дзякуй, міжвольна мільганула ў яе ўзрушаных думках. То быў ці не адзіны, за даўгія гады учуты ёй камплімент. І ад каго - падумаць толькі! Калі усё зразумець ды адчуць, дык можна звар"яцець. Можа, і добра, што ў яе ўжо не заставалася часу. Ні жыць, ні вар'яцець.
   Трохі яшчэ пасядзеўшы ля ямы, Пецюкевіч нетаропка падняўся, машынальна абтрэс рукой штаны ззаду. Штось зразумеўшы, да іх бліжэй падышоў хлапец з аўтаматам на плячы. Яны ні пра што не сказалі адзін аднаму, але яна зразумела ўсё і таксама ўстала.
      -- Што, тут? У яміне?
      -- Ня тут. Пройдзем, прагуляемся…
   Начальнік разьведкі-контрразьведкі валюхастай хадой нетаропка пайшоў ўніз з баравінкі -- да недалёкай, парослай алешнікам забалаці. Настаўніца зразумела яго намер і пашкадавала, што тое адбудзецца ў няладным мейсцы. Змалку яна не любіла гэткіх сырых алешнікавых зарасьляў, болей вабілі яе бярозкі, сухія хваёвыя баравіны. Хаця чаго ўжо было шкадаваць, на што лепшае разлічваць! Яна пакорліва ішла сьледам, няўцямна пазіраючы на стаптаныя абцасы Пецюкевічавых ботаў, ягоны скураны кабур з нямецкім пісталетам на пляцёным раменьчыку, што ў тахт хады боўтаўся на худым азадку. Ззаду ціха ішоў хлапец-партызан. Ну во і ўсё, думала яна з застарэлай балючай журбою. Усё намагалася штосьці ўспомніць, штось сфармуляваць для сябе-- важнае перад канцом і не магла злавіць патрэбную думку. Во і ўсё, во і ўсё,-- узрушана гучала ўвушшу і нават не зьявілася натуральнае ў яе становішчы пытаньне -- завошта? Мабыць, пытацца было надта позна, і яна не пыталася. Ведала, адказу ня будзе.
   У прыцемках раньняга адвячорка яны натрапілі на ледзьве прыкметную ў травяным доле сьцяжыну, што вяла далей, у забалочаныя алешнікавыя нетры. Пецюкевіч на момант спыніўся. прапусьціў яе паўз сябе. Яна моўчкі прайшла наперад, усё чакаючы стрэлу ці, можа, чаргі з аўтамату. Але пакуль што ў яе не стралялі. І раптам яна падумала: а можа яе толькі палохаюць? Апошняя надзея ўзгарэлася ў ёй так моцна, з такой апантанай сілай, што яна аж задрыжэла ад радасьці.. Яна ўжо гатовая было азірнуцца і засьмяяцца ад свайго адкрыцьця, і менавіта тады ёй у патыліцу грымнула. Сьвет уваччу адразу зацьміўся, кустоўе хіснулася ўгары, яна ўпала.
   Але памерла яна не адразу,-- рэшткай сьвядомасьці яшчэ ўчула недзе паблізу знаёмы мужчынскі голас:
      -- Адцягнеш куды са сьцежкі…Далей, у балота…

Сьнежань 2000г.