PLAISIER RIJTUIGEN EN VAARTUIGEN IN DOKKUM 1795-1805.
Rijtuigenbezitters Dokkum.
Piet de Haan (de.haan.p(at)hetnet.nl)
Eerdere publicaties:
Sneuper nr. 49 blz. 22 en nr. 50 blz. 73:
Rijtuigen Westdongeradeel 1796-1805, door B.R. van der Leij.
Homepage Historische Vereniging Noordoost Friesland.
Onder indexen:
Rijtuigen Westdongeradeel 1796 -1805 door B.R. van der Leij.
Rijtuigen Oostdongeradeel 1797 door Hans Zijlstra
De invoering:
Deze belasting werd ingevoerd bij besluit van de Provisionele Representanten van 2 mei 1795, en was bedoeld om de verlichting van het zgn. hoofdgeld (één van de vijf speciën) te compenseren. Van de rijtuigenbelasting waren voerlieden e.d. vrijgesteld. Niemand behoefde belasting te betalen voor meer dan één rijtuig en één plezierjacht, maar dan wel “het meest bezwaarde”. De belasting werd ingevorderd door de collecteurs der consentgelden en overgebracht in het Comptoir der Domeinen. (index B.R.T. deel I, blz. 38)
Register der Plaisier, rijd en vaartuigen of jagten in de stad Dockum den 2 maij 1795 opgeteekent.
Veel zaken die B.R. van der Leij constateerde in zijn artikel over de Plaisiervoertuigen in Westdongeradeel zijn ook voor Dokkum van toepassing. Het is dan ook weinig zinvol om stukken uit het genoemde artikel op deze plaats te herhalen. Zijn indruk dat er zo nu en dan slordig te werk is gegaan wat de benaming van de rijtuigen betreft geld ook voor Dokkum. Om duidelijk te maken wat van der Leij hiermee bedoelde zijn in de tabel van Dokkum alle gebruikte benamingen weergegeven. Het wordt dan tevens duidelijk dat het niet zo gemakkelijk is om de genoemde voertuigen in types in te delen.
Omdat er één keer ‘open chais’ staat, wil dat dan zeggen dat andere chaisen overdekt zijn (de z.g. kapsjees)? Of, omdat er soms ‘open wagen’ staat is dan ‘een wagen’ altijd overdekt? En wordt bij ‘verdekte wagen’ één paard voor de wagen gespannen of komen er dan, zoals mijn oom Pieter placht te zeggen, Twa mooie hapkes foar de wein. Bij de chais (sjees) komt de aanvulling ‘met twee paarden’ voor. Maar een chais met twee paarden is, en heet dan ook, een Beugelchais.
Soms kan met behulp van de te betalen belasting wel een indeling worden gemaakt en bij ‘overdekte’ en ‘verdekte’ wagens lijkt het erop dat dit een zelfde type betreft, maar dat is dan ook weer niet honderd procent zeker. Zo blijft het aanmodderen en van een mooi sluitend geheel kan dan ook geen sprake zijn.
Wat betreft de in de lijst voorkomende rijtuigen:
In vroeger tijden waren de modellen redelijk vast. Hoewel er regionaal significante (statistisch verantwoorde conclusies toelatend) verschillen waren. Dit afhankelijk van de kwaliteit van de wegen, dit is landelijk of stadsgebruik, spoorbreedte, kleur, enzovoort. De plaatselijke wagenmakers maakten de wagens aangepast aan de wensen van de opdrachtgever en voor het specifieke gebruik.
Dirk Boomsma,
restaurator in het Nationaal Rijtuigenmuseum te Leek.
Bij de eigenaren van rijtuigen in Dokkum is er één eigenaar die eruit springt. Dit is mr. Petrus Adrianus Bergsma, bekleder van bestuurlijke functies en daarnaast grootgrondbezitter. Hij woonde niet alleen te Damwoude op zijn riante buitenhuis Plantenhove (1), maar ook een aantal jaren in Dokkum en Oostdongeradeel. Daar waar de rijtuigeigenaren zich een weg door Dokkum moesten banen in chaisjes, phaetons, of wat voor wagentjes of karren dan ook, placht mr. Petrus Adrianus Bergsma zich te verplaatsen in een koets. Een koets was anders, een koets had cachet en er zat een echte koetsier op de bok. Het was de Rolls-Royce onder de ruituigen en dat is nu nog te zien aan de belasting die Bergsma voor de koets moest betalen. Bergsma was echter niet alleen de koning van de weg. Van zo’n man kun je niet verwachten dat hij zich voor het vervoer over water, in een trekschuit zou begeven. Zo tussen het gewone volk, lurkend aan een lange witte pijp, pratend over de prijzen van vee en andere dagelijkse beslommeringen lijkt niet voor de hand liggend. Nee hij gleed net als zijn Holwerder collega Sicko v. Aylva (2), ook een bekleder van bestuurlijke functies en grootgrondbezitter, over het water in een eigen ‘jagt’! Een jagt van ruim 10 mtr. lengte. Een jagt in die tijd? Informatie ingewonnen bij het Scheepvaart Museum in Sneek gaf duidelijkheid.
De term “jacht” kan betrekking hebben op verschillende typen schepen. Bijvoorbeeld oorlogsschepen, kleine kustvaarders, maar ook pleziervaartuigen. De eerste ‘speeljachten’ werden al rond 1600 gebouwd. Deze scheepjes werden gebouwd puur en alleen voor het vermaak. De vorm van het speeljacht ontwikkelde zich in de loop van de tijd uiteraard steeds meer. Een ‘jagt’ rond 1800 zou bijvoorbeeld een boeierjacht kunnen zijn.
Jeannette Tigchelaar,
Fries Scheepvaart Museum Sneek.
Naast het jagt van Bergsma vinden we in Dokkum nog twee eigenaren van jagten hoewel deze jagten wel kleiner zijn, want verschil moest er ook op het water wezen.
Ook opvallend tussen de Dokkumer ‘Plaisier, rijd en vaartuigen of jagten’ is de ‘praam’ van Doede de Vries. Bij een praam denken we al gauw aan zo’n zwarte platte ijzeren werkschuit voor het vervoer van materiaal over het water. Of in de tijd van pake en beppe het vervoer van hooi, melk of de tussenschakel de koe. Een praam, praamschuit of praamschip was vroeger echter van hout en had het model van een Tjalk (3). De praam van Doede de Vries was ongeveer zeven meter lang en zal er dan ook meer als een klein Tjalkje dan als een tegenwoordige praam hebben uitgezien.
Bronnen:
(1) Mijnheer P.A. Bergsma at graag kooi-eenden uit de Kolkhuister eendenkooi door Gerard Mast. Sneuper nr. 75 blz.94.
(2): Rijtuigen Westdongeradeel 1796-1805, door B.R. van der Leij. Sneuper nr. 50 blz. 74.
(3) Binnenvaart Encyclopedie
Homepage: Rijtuigen Oostdongeradeel 1797 door Hans Zijlstra.
Literatuur:
Het water op. 400 jaar pleziervaart in Nederland. Frans Jorissen, Jaap Kramer, Jaap Lengkeek.
De Boeier. Dr. Ir. J. Vermeer.
Rijtuigen en sleden in het Nationaal Rijtuigenmuseum. Drs. H.B. Vos.
Oud archief Dokkum no. 624
Dockum 1795-1805
(…) getal tussen haakjes is de te betalen belasting.
In 1803 komt er een 10e verhoging bij de belasting die in de tabel niet wordt vermeld.
Groot Breedstraatster Espel
Harmen van Assen
De Wed. H. van Assen
H. van Assen wed. Verdekte wagen (12)
Open wagen met 2 paarden (7)
Open wagen met 2 paarden (7)
Open wagen met 1 paard (3)
Chais met 1 paard (3) 1795, 1796.
1797, 1798.
1799, 1804.
1802.
1803, 1805.
P.A. Bergsma Een koets met 2 paarden (20) 1798, 1799.
Deselve
Een jagt boven de 30 voet (8) 1798, 1799.
T. Bekius
T. Bekius wed. Verdekte wagen met 2 paarden (12)
Verdekte wagen met 2 paarden (12) 1795, 1796,1797, 1798.
1799.
P. Br(e)ugman Chais met 1 paard (3)
Verdekte wagen met 1 paard (12) 1798.
1799.
Claas Bouma Een chais met 1 paard (3) 1797, 1798, 1799.
Thijs V(F)eenstra Verdekte wagen (12)
Verdekte wagen met 2 paarden (12) 1795, 1796.
1797, 1798.
Warner D. Harkema Chais met 1 paard (3) 1804, 1805.
A. Joha
(In 1804 Blok Huuster Espel, in 1803 Klein Breedstraatster Espel) Chais met 2 paarden (7) 1805.
Eildert Eintes Klaver Chais met 2 paarden (7)
Chais met 1 paard (3) 1798.
1799, 1800, 1802, 1804, 1805.
G. Riemersma
(In 1805 Block Huuster Espel) Verdekte wagen met 2 paarden (12)
Overdekte wagen met 2 paarden (12) 1797, 1798, 1799, 1800, 1801, 1802.
1803, 1804.
Jan Martens Romkema Open wagen niet een paard (3)
Open wagen met 1 paard (3) 1795.
1796, 1797, 1798, 1799, 1800, 1801, 1802, 1804, 1805.
B. M. Schik Overdekte wagen met 2 paarden (12) 1803, 1804, 1805.
F. J. van Sloten
Verdekte wagen (12) 1795.
J. K. Teitsma Verdekte wagen met 2 paarden (12) 1795.
Saco Visscher Verdekte wagen met 2 paarden (12) 1795.
Secr. Visscher Open wagen (7)
Open wagen met 2 paarden (7)
Verdekte wagen met 2 paarden (12)
Overdekte wagen met 2 paarden (12) 1795.
1796.
1797, 1798, 1799, 1800.
1803, 1804, 1805.
Severius Visscher Verdekte wagen met 2 paarden (12) 1801, 1802.
Simon Mentjes de Vries Een chais met 1 paard (3) 1797, 1798.
Oeds Andries Beugelchais (7) 1803.
Cornelis Jelles
Cornelis Jelles kinders Een chais (3)
Chais met 1 paard (3)
Chais met 1 paard (3) 1795, 1796.
1798.
1799.
Einte Bennes
Einte Bennes wed.
Wagen met 1 paard (3)
Wagen met 1 paard (3)
Open wagen met 2 paarden (7) 1795.
1796.
1797.
Pieter Focke Sjoerds Chais met 1 paard (3)
Chais met 2 paarden (7) 1801, 1802.
1802.
Klaas Hendriks Bouman
(weer doorgestreept) Een paard 1796.
Klein Breedstraatster Espel
M. B. Adema
B. Adema Overdekte wagen met 2 paarden (12)
Overdekte wagen met 2 paarden (12) 1803.
1804, 1805.
Deselve Rijdpaard (3) 1803.
U. Colerus (Fiscaal) Een Cheed (3) 1795, 1796.
Asmus C. Damstra Open wagen met 1paard (3)
Chais met 1 paard (3) 1804.
1805.
Gosse Doedens Chais met 1 paard (3) 1805.
Gosse J. Heringa Chais met 1paard (3)
Open wagen met 2 paarden (7) 1803.
1804, 1805.
J. Hoekstra (mr)
Overdekte wagen (12)
Verdekte wagen (12) 1795.
1796.
Deselve Een Jagt (2)
22½ voet lang 1795, 1796.
Secr. A. Joha
(In 1804 Blok Huuster Espel, in 1805 Groot Breedstraatster Espel) Beugelchais met 2 paarden (7) 1803.
Gege Kreeft Wagen met 1 paard (3) 1797.
Wouter V. Laars wed. Wagen met 1 paard (3) 1795.
Jan P. Land Open wagen met 2 paarden (7) 1804, 1805.
Jan Potgieter Wagen met 1 paard (3)
Wagen met 2 paarden (7)
Open wagen met 2 paarden (7)
Open wagen met 1 paard (3) 1796, 1797, 1799.
1798.
1800, 1804, 1805.
1801, 1802, 1803.
Juffr. Stijl
De wed. Stijl.
L. Stijl wed. Overdekte wagen met 2 paarden (12)
Een open wagen met 2 paarden (7)
Verdekte wagen (12)
Overdekte wagen met 2 paarden (12)
Verdekte wagen met 2 paarden (12)
Verdekte wagen (12) 1795.
1796.
1797.
1798, 1800.
1799.
1801, 1802.
D. Br. v. Theken
(dominee) Een Faijton met 2 paarden (7) 1795, 1796, 1797, 1798.
Meelis Walles v/d Werff
(1798 niet genoemd) Verdekte wagen (12)
Verdekte wagen met 2 paarden (12)
Verdekte wagen met 1 paard (12)
Overdekte wagen met 2 paarden (12) 1795, 1796, 1802.
1797, 1799.
1801.
1803, 1804.
Jan Goslings
(In 1800 gekomen van Block Huuster Espel)
Wagen met 1 paard (3)
Open wagen met 1 paard (3) 1800.
1801, 1802,
Gosling Jans
Een Wagen (3)
Verdekte wagen met 1 paard (12)
Overdekte wagen met 1 paard (12)
Verdekte wagen (12) 1795.
1798, 1799.
1800, 1803, 1804.
1801, 1802.
Jan Klaasesz. Chais met 1 paard (3) 1803.
Legewegster Espel ook wel Hanspoorter Espel genoemd
N. J. van Altena (mr.)
Faijton met een los dek (12)
Een Faijton met 2 paarden (7)
Open wagen met 1 paard (3) 1795, 1796, 1798, 1799.
1797.
1800.
Boele Jan Claver
Wagen met 1 paard (3)
Open wagen (3)
Open wagen met niet een paard (3)
Wagen met 1 paard (3)
Open wagen met 1 paard (3)
Chais met 1paard (3) 1795, 1798.
1796, 1801.
1797.
1799, 1800.
1802, 1803, 1805.
1804.
E. Fockema Chais met 1paard (3) 1805.
Hendrik Sjoerds Gorter
Sjoerd Hendriks Gorter Chais met 1 paard (3)
Chais met 1 paard (3)
Open wagen met 1 paard (3) 1800, 1801.
1802, 1803, 1804.
1805.
Oege Goslings Open wagen met 2 paarden (7) 1805.
Tj. Posthumus Chais met 2 paarden (7) 1799.
Nicolaas Posthumus Een Jagt (4)
lang 27 voet.
Overdekte jagt (?) 26½ voet 1795, 1796, 1797, 1798, 1799, 1800, 1801,
1803.
A. van Poutsma (fiscaal) Verdekte wagen voor 2 paarden (12)
Verdekte wagen (12) 1795.
1796.
B. Suiderbaan (oud Secr.) Verdekte wagen met 2 paarden (12)
Een verdekt rijtuig (12)
Een verdekt rijtuig met 2 paarden (12)
Overdekte wagen met 2 paarden (12) 1795, 1798, 1799, 1801, 1802.
1796.
1797.
1800, 1803, 1804, 1805.
Dr. J. Suiderbaan
(In 1800 Block Huuster Espel)
Chais met 1 paard (3) 1801, 1802.
Folke Baukes
Folke Baukes
Bauke Folkes Chees met 1 paard (3)
Chees met 1 paard (3) 1795.
1797.
1798.
Sijbe Freerks Wagen met 1 paard (3)
Open wagen met 1 paard (3) 1795, 1796.
1797.
Sjoerd Hendriks Chais met 1 paard (3) 1795, 1796, 1797, 1799.
Ingekomen Adrianus Eisma van Leeuwarden
------------------ 1797.
Block Huuster Espel
B. C. van Baalen Open wagen met 2 paarden (7) 1800, 1801, 1802, 1803, 1804, 1805.
Pijtter Boomsma Chees met 1 paard (3)
Chais (3) 1795, 1796, 1797, 1798, 1799, 1800, 1802, 1803.
1801.
Michiel Damsma Faijton met 1 paard (3)
Wagen met 1 paard (3) 1795.
1796.
Doede Faber Chais met 1 paard (3) 1803.
Joh. Fockema Verdekte wagen met 2 paarden (12)
Overdekte wagen met 2 paarden (12)
Verdekte wagen (12) 1795, 1796, 1797, 1799, 1802.
1798, 1800, 1803, 1804, 1805.
1801.
Alle Riemers Gorter Open wagen met 1 paard (3) 1803, 1804, 1805.
Jan Goslings
(In 1800 Klein Breedstraatster Espel) Wagen met 1 paard (3) 1797, 1798, 1799.
Dus. Halbertsma wed. Verdekte wagen met 1 paard (12) 1795, 1796, 1797, 1798.
A. Joha
( In 1803 Klein Breedstraatster Espel, in 1805 Groot Breedstraatster Espel) Chais met 2 paarden (7) 1804.
Jan D. de Net Chais met 2 paarden (7)
Chais met 1 paard (3) 1799.
1800.
G. Riemersma
(Hiervoor Groot Breedstraatster Espel) Overdekte wagen met 2 paarden (12) 1805.
Dr Schelwald
(med. dr. = dr. medici) Verdekte wagen met 1 paard (12) 1795, 1796.
E. J. Schultz Chais met 1 paard 93) 1805.
D. Suiderbaan
Verdekte wagen met 2 paarden (12) 1795.
Dr. Jan L. Suiderbaan
(In 1801 naar de Legewegster Espel) Open rijtuig met 2 paarden (7)
Open chais met 2 paarden (7)
Chais met 2 paarden (7)
Chais met 1 paard (3) 1796.
1797.
1799.
1800.
Joh. Tierblans Verdekte wagen met 2 paarden (12)
Verdekte wagen (12)
Chais met 1 paard (3) 1795, 1797.
1796.
1798.
Doede de Vries Chees met 1 paard (3) 1795, 1796, 1797.
Deselve Een praam (2)
lang 22 voeten 1795, 1796, 1797.
Dr. Jan de Vries Chais met 2 paarden (7)
Chais met 1 paard (3) 1798.
1801, 1802, 1803, 1804, 1805.
De wed. Gelt Jacobs naar Kollum. X 1797.
IJpe Joukes Chais met 1 paard (3) 1803, 1804, 1805.
Doede Wijbrens Chais met 1 paard (3) 1804, 1805.
Voerlieden
Aant IJnzes Overdekte wagen 1803 1804 1805
Alle Tjerks Chais 1803 1804 1805
Andries Oedzes Chais - 1804 1805
Gerrijt Fransen wed. Chais 1803 1804
Gerrijt Gatzes Chais 1803 1804 1805
Hendrik Berends Chais
Open wagen
Wagen 1803
-
- -
1804
- -
-
1805
Jacob de Bruin Overdekte wagen - 1804 1805
Jan Annes Overdekte wagen - 1804
Jan Beekmans Phaeton 1803 1804
Jan Harmens Overdekte wagen 1803 1804 1805
Jan Lauws Overdekte wagen - 1804 1805
Jan Wiebrens Keuning Overdekte wagen
Chais 1803
- 1804
- -
1805
Klaas Hilles Overdekte wagen 1803
Oeds Andries Chais - - 1805
Pieter Beitschat Overdekte wagen 1803 1804 1805
P. Boomsma Overdekte wagen - 1804 1805
Pieter Bootes Chais - 1804
Pieter Fockes Chais - - 1805
Simen de Beer Phaeton - 1804 1805
Deze site hoort frames te bevatten. Ziet u geen frames, klik dan hier.