KABA ZURNA YAPIMI

     Gövdenin Yapımı

      Halk arasında, meyve veren ağaçların hepsinden zurna yapılabildiği söylenir. Ancak bugüne kadar yapılan zurnaların en iyisi erik ağacından olan zurnalardır. 10 cm. genişliğinde, 60 cm. uzunluğunda kesilen erik ağacı, Raspa denilen metal bir keski ile düzeltilerek dış yüzeyi yuvarlak hale getirilir. 

Böylece aynı boyutlarda ( 10 cm. çapında, 60 cm. uzunluğunda ) silindirik bir şekil elde edilir. Elde edilen bu silindirik şeklindeki ağaç, düzeltilmeye devam edilerek zurnanın şekli ortaya çıkartılır.

İçinin Açılması

 Ortaya çıkan zurna şeklindeki ağacın alt tarafı yeni kalak kısmı 8 cm., üst tarafı ise 3 cm. çapında olur. Kalak çapının standart olmadığı gözlenmiştir kimi yapımcı 7 cm de yapabilir bir başkası 10 cm de yapabilir, zurna yapımı standart hale gelmediği için ölçüler de şaşma görülmektedir.  Elde edilen zurnanın iç kısmı, ince bir matkapla ve ağaç tornası yardımı ile oyulur. Zurnanın içindeki boşluk ilk aşamada gerçek boyutlarındaki matkapla delinirse ağaç kırılabilir. Bu nedenle önce ince bir delik açılır. Bu deliğe “ kılavuz delik “ denir. Daha sonra matkapların kalınlığı yavaş yavaş arttırılarak zurna için normal boyutlara aşama aşama getirilir. 

İçinin Genişletilmesi

Ancak bu şekilde zurnadan ses elde etmek mümkün değildir. Bu nedenle zurnanın kalak kısmı iç taraftan 15 cm. yukarı kadar yani şeytan deliklerinin bulundukları yere kadar raspa ile düzeltilerek biraz daha oyularak, konik hale getirilir. Böylece zurnanın asıl gövdesi ortaya çıkarılır. 

Dış yüzeyin düzeltilmesi

Bundan sonraki aşama kalak içinin açılmasıdır el takım tezgahlarını kullanan ustalar kendi iç açma tekniklerini kullanarak kalak 'ı açarlar

               Kalak içinin açılması                               Kalak içinin elle düzeltilmesi

Daha  sonraki işlem, çalınması için gerekli olan delik aralıklarının belirlenmesi sabitleme ve açılma işlemidir. 

Delik aralıklarının belirlenmesi

Zurnanın delikleri açılırken standart bir ölçü kullanılmamaktadır. Her ustanın kendi ölçüleri vardır. 

Delik aralıklarının sabitlenmesi

Sabitlenen delikler çapları yavaş yavaş genişletilerek yakmak suretiyle açılır. burada da standart olmadığı için delikler delinirken kaymalar olmaktadır.

Deliklerin yakılarak açılması

Bu da zurnanın standart hale gelmesini engellemektedir. Burada verilen ölçüler yaptığım birçok kabazurna da ki çıkan ortak sonuçlardır 

            Kaba zurnanın dil dahil gövdesinin boyu........53 cm.

            Kalak kısmının dış çapı......................................8 cm.

            Kalak kısmının iç çapı (et kalınlığı).................7.2 cm.

            Gövdenin üst kısmının dış çapı..........................3 cm.

            Gövdenin üst kısmının iç çapı (et kalınlığı).....1.6 cm. 

            Gövde de üst taraftan itibaren ana deliklerin mesafeleri

             1.         Delik                          6 cm.’de

             2.         Delik                          10 cm.’de

             3.         Delik                          14 cm.’de

             4.         Delik                          18 cm.’de 

             5.         Delik                          22 cm.’de 

             6.         Delik                          26 cm.’de

             7.         Delik                          30 cm.’de

            8.         Delik                          8 cm.’de         ( gövdenin arkasında 1. ve 2. deliğin tam orta hizasında ).

             8 tane ana deliğin çapları 7 mm.’dir

            Kalak kısmının yukarı doğru şeytan deliklerinin mesafeleri      :

            3.  Sıradaki Şeytan delikleri     ( 3 tane )        38 cm.‘de   (Zurnanın üst tarafından  itibaren)

            2.  Sıradaki Şeytan deliği          ( 1 tane )       42 cm.’de

            1.  Sıradaki Şeytan delikleri      ( 3 tane )       46cm.’de

            Şeytan deliklerinin çapları 5.5 mm.’dir.

            Zurna üzerindeki delikler açıldıktan sonra zurnanın tamamı ( içi ve dışı ) ağaç zımpara ile düzeltilir. .

İçinin ve dış yüzeyin zımparalanması

Bitmiş Gövde

            Dil Yapımı

            Zurnanın en önemli bölümlerinden biridir. % 99 şimşir ağacından yapılır. Boru ve kamış dil kısmının içine girer ve asıl ses .bu iki kısımdan elde edilir. 20 cm. boyunda ve 4 cm. çapında şimşir ağacı, tornada, raspa ile zurnanın üst kısmına girecek boyuta gelene kadar inceltilir. 

Dilin inceltilmesi

Zurnaya girerken fazla sıkı veya fazla bol olmaması gerekir. Dilin zurnanın içine giren kısmı 3. deliğin sonuna kadar olmalıdır. ( 150 cm. ). Bu kısmın çapı zurnanın iç yapı ile aynıdır. ( 1.6. cm. ). Dilin, zurnanın dışında kalan kısmının boyu ve çapı 3cm.’dır.  Dil, tornada 7 mm.’lik bir matkap ile uzunlamasına delinir. 

Dilin kılavuzla açılması

Dilin üst kısmı 10 mm. kadar delinir. Alt kısma doğru 7 mm. olarak inerek hafif bir koniklik sağlanır. yine burada da zurnadaki kılavuz delik delindiği gibi önce dil kılavuzlanır sonrada delik gerçek boyutuna getirilir.

Dilin gerçek boyutuna getirilmesi

Delinme işleminden sonra dilin ön kısmı, zurnanın 1. deliğinin başlangıcından itibaren, arka kısmı da zurnanın 8. deliğinin başlangıcından itibaren kesilir. 

Dilin ortasının kesilmesi

Şimşirin sadece yan kısımları kalır. Bu kesilen kısımlar, iyi bir dil elde edebilmek için zımpara veya bıçakla elle  düzeltilir.

Dilin zımpara veya bıçakla düzeltilmesi

Elde edilen dil, başka iken üflendiği zaman ıslığa benzer bir ses çıkartmalıdır. Eğer bu ses çıkartılmazsa iyi bir dil yapılamamış demektir. Her zurnanın dili kendisi için yapılmış olup diğer zurnalara olmayabilir. Bu da standart bir çalışma yapılmamasından kaynaklanmaktadır.  Dil, zurnanın içine yerleştirildikten sonra zurnanın boyu 56 cm. olmaktadır.

           Boru  Yapımı

           Borunun yapımı, zurnayı çalan kişinin ölçüleri doğrultusunda yapılır. Zurnanın diğer kısımları ise zurna yapımcısının ölçülerine göre yapılmaktadır. İyi bir boru yapımında icracının tecrübesi çok önemlidir.

            Boru yapımında genellikle sarı ve gümüş madenleri kullanılır. Altından da yapılmakla birlikte, bu maden pahalıya mal olmaktadır. Kullanılan metalın kalınlığı 0.25 mm.’dir şekilde ölçüleri verilen boru zurna çalan eski zurna sanatçılarının uygun bulduğu ve herkesin karar kıldığı bir ölçüdür.

            Borunun açılım halindeki ölçüleri aşağıda  gösterilmiştir.

Şekil 1 Borunun Açılımı

           Şekil 1’de verilen ölçülerde kesilen metal parçası, masat  ile kıvrılır. Kıvırma boyutları olan demir bir dövme aleti üzerinde tahta bir çekiçle dövülerek kıvırmaya devam edilir. Kıvırma işlemi, büyük boyutlardan asıl boyutuna gelene kadar aşama aşama dövülerek gerçekleştirilir. Kıvrılan metalin 55 mm. olan uzun uçları bileştirilir. ve kaynak yapılarak ek yeri kaybettirilir. İyi kaynak yapılamaz ise çalım sırasında birleştirilen yerden hava geçerse sağlıklı ses elde edilemez.

Resim 16. Boru

            Boru, dil kısmının 10 mm.’lik deliğine gireceğinden dolayı dış kısmı iplikle sarılarak dilin boyutuna göre kalınlaştırılır. Yani borunun dış kısmındaki koniklik, ip sarılarak düzleştirilir. Bu işlem şişe mantarı ya da deri ip ile de yapılabilir.

            Borunun dış kısmına, ipin kaymaması için değişik şekillerde süsler de yapılmaktadır.  

 Hazır Hale Gelmiş Boru

            Kamış Yapımı ve Bağlanması

             Kaba zurnanın en önemli unsurlarından biri olan kamış tatlı su kenarlarında yetişen ve halk arasında “ su kamışı “ tabir edilen bir bitkiden elde edilir. Su kamışı iki şekilde toplanır.

            1.)            İlkbahar’da filizlenmeye başlayan kamışlar kesilir. 1-1.5 ay süre ile gevrek bir hal alıncaya kadar dinlendirilir. Bu süre içinde yeşil renkteki kamış sarı renge dönüşür. Kamışın çok fazla kurutulmaması gereklidir, yoksa zurna için hazırlanırken kırılabilir.

            2.)            İlkbahar’da yeni filizlenmeye başlayan kamışlar doğal sebeplerle kırılır ve bu nedenle büyüyemez. Boyu büyümeyen kamış suyun içinde kaldığından dolayı kurumaz ve doğal olarak kendiliğinden yapım için hazır hale gelir. Nemli ortamda kalan kamış daha kalitelidir ve öncelikle terv-cih edilir. Bu şekildeki su kamışından hazırlanan zurna kamışları uzun süre çalınabilecek kalitede olur. 

            Her iki şekilde toplanabilen su kamışlarının içi, boş kalem gibidir. İç kısmı ince bir zarla kaplıdır. Öncelikle bu zarın çıkartılması gereklidir. İçi boş, kalem şeklindeki zarı çıkartılmış ve boyu 20-30 cm. olan su kamışlarına “kargı” denir. Bir kargıdan zurna için 10 veya 15 adet kamış çıkabilir. Kargıdan kesilen kamışların boyu 2.5 cm. civarında dır.Fakat bu kesilen kamışların hepsi iyi sonuç vermeyebilir. Güzel çalabilecek bir kamış yapabilmek için 10 ya da 20 kamışı feda etmek gerekebilir. Kargıdan kesilen kamışın çapı, kaba zurnadaki borunun ölçüsü ile doğru orantılıdır. Genellikle 1 cm. çapındadır.

Resim 12. Kargılar

            Kargılar halindeki su kamışından kesilerek elde edilen zurna kamışının hazırlanmasındaki ikinci aşama kamışın büzülme işlemidir. Bu aşamada  2 cm. boyunda ve 1 cm. çapında kesilen kamışlar, öncelikle çeşitli yöntemlerle ıslatılır. ( Tükürük, su, çay demi, süt vb. gibi ). Islatılan kamışın içine, yarısına kadar konik şeklinde bir tahta parçası sokulur. Bu konik şeklindeki tahtanın kalınlığı, zurnadaki borunun ölçüsü ile aynı olmalıdır. Kamışın, tahtanın hizasına kadar olan bölümü dıştan, ince bir iplikle sarılarak büzülmeye başlanır. Bu işlem kamışın büzülme işlemidir. Büzülen kamışın katlanmaması gerektiğinden son derece dikkat gerektiren bir işlemdir.

            Büzme işlemi bittiğinde, içindeki tahta çıkartılmadan kamışın kuruması beklenir. Kuruyan kamışın ipi çözülür ve içindeki tahta çıkartılır. Kamış, boruya bağlanacak şekle gelmiş olur. Kamışın istenilen şekle girmesi için kuruması gereklidir, aksi takdirde ip çözüldüğünde eski şekline geri döner. Büzme işlemi biten kamış, boruya bağlanacak şekilde hazır hale gelir.

Büzme İşlemi

            Hazır hale gelen kamışın çapı ile borunun üst kısmının çapı aynıdır. Böylece kamış boruya takıldığında, borunun boyu, kamışta büzülen yere kadar sokulur. Kamış, boruya gergin bir şekilde ince bir iple bağlanır. Kamış içinde büzgü hizasına kadar olması gereken boru, eğer büzgünün altına ya da üstüne bağlanırsa, kamıştan sağlıklı bir tını elde edilemez. Bu nedenle dikkatli bir şekilde büzgü hizasında bağlanmalıdır.

            Boruya bağlanan kamışın üst kısmı daire şeklinde olur. Ses elde edebilmek için, kamışın iki kenarının birleştirilmesi gerekir. Bu işlem, baş parmak ve işaret parmağı arasında, kamışın sıkıştırılması ile sağlanır. İki kenarı birleşen kamışın, tekrar yuvarlak hale gelmemesi için kuruyana kadar sıkıştırılmaya devam edilmesi gerekir. 

 Kamış Bağlama ve Bağlanmış Hali

            Çalım için hazırlanan kamıştan, ses elde edebilmek için, kamışın tükürükle ıslatılması gereklidir. Kuru kamıştan hiç bir zaman ses elde edilemez. Zurna çalınacağı zaman kamış, her defasında ıslatılmalıdır.

            Kaba Zurna Bakımı

           Yeni yapımdan çıkmış bir zurnanın çalınmaya başlamadan önce içine ve dışına, gaz ve makine yağı karıştırılarak dökülür. Dökülen bu sıvıyı, ağacın emmesi sağlanır. Uçucu bir sıvı olduğu için zurnanın üzerinde kuruması 1-2 hafta sürer. Bu sıvının zurnaya dökülmesinin amacı, ağacın sıvıyı emerek gözeneklerindeki boşlukları kapatıp ilk çalındığında çatlamasını önlemek içindedir.

            Kaba zurna yaz aylarında çabuk kurur. Bu nedenle her ay yada gerektiği zamanlar zurnanın içi ve dışı, susam, badem veya makina yağı ile yağlanır. 

            Sürekli kullanılan bir zurnanın iç cidarı tükürük birikmesi sonucu kirlenir. Bu kir, zurnada Akort ve entonasyonun bozulmasına sebep olur. Aynı zamanda çok kullanılan zurnanın dili ıslaklık nedeniyle şişer. Zurnanın iç kısmının temizlenmesi için şişen dil kısmının çıkartılması gereklidir. Bu kuruma için zurnanın 1-2 hafta kullanılmaması gerekir. Aksi takdirde şişmiş olan dil, çıkması için zorlanırsa hem dil hem de zurna kırılabilir. Dinlenmiş olan zurnanın dil kısmı çıkarıldıktan sonra iç cidarı uygun bir fırça ile akan bir suda temizlenir. Dil kısmı da tükürük ile kirlendiğinden bir bez parçası ile temizlenir. Dil kısmı kuruyup zurnadan çıkartıldığında, zurnanın içinde bulunan iki ucu birbirine yapışabilir. Bunu yapışıklığı açmak için dilin önce ıslatılması ve ıslak bir şekilde temizlenen zurnaya takılması gerekir.

            İçi nemlendirilmiş bir zurnadan daima daha iyi bir tını elde edilir. Bu nedenle çalan kişinin, çalımdan bir süre önce zurnanın içini nemlendirmesi ve zurna kamışında mutlaka ıslatması gerekir. Aksi takdirde kamışı ıslatılmamış bir zurna çalmaz.