Bu çalışma toplam altı bölümden oluşmaktadır.

Giriş niteliği taşıyan birinci bölümden sonra, ikinci bölümde muhasebenin tanımı ve tarihsel gelişimine yer verilmekte, Türk Muhasebe Sistemi muhasebe belge düzeni, kayıt düzeni ve mali tabloların düzenlenmesi açısından incelenerek, T.C. Maliye Bakanlığı Tekdüzen Hesap Çerçevesi ana hesap grupları itibariyle ele alınmaktadır.

Üçüncü bölümde Azerbaycan’da muhasebenin tarihsel gelişimi incelendikten sonra Azerbaycan Muhasebe Sistemi, belge düzeni, kayıt düzeni, mali tabloların düzenlenmesi yönünden araştırılarak, Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planı ana hesap grupları ve bu gruplarda yer alan hesaplar itibariyle ele alınmaktadır.

Dördüncü bölümde Azerbaycan ve Türk Muhasebe Sistemlerinin benzerlik ve farklılık yönünden karşılaştırması yapılmaktadır. Muhasebe sistemleri muhasebe belge düzeni, kayıt düzeni, mali tabloların düzenlenmesi ve hesap planları açısından karşılaştırılmaktadır.

Çalışmanın beşinci bölümünde sonuç yer almaktadır.

2. GENEL OLARAK MUHASEBENİN TANIMI, KAVRAMLARI VE TÜRK MUHASEBE SİSTEMİ

2.1. MUHASEBENİN TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ

Muhasebe, işletme faaliyetlerinin kontrolünü sağlamak, geleceğe ilişkin işletme faaliyetlerini planlamak, işletme içi ve dışındaki kişilerin işletmeye ilişkin etkin kararlar alabilmesi için, mali olaylarla ilgili bilgileri toplamak ve iletmek işlemi olarak tanımlanabilir[1].

Muhasebe bir karar aracı olarak ilgili kişilere bilgi sağlayan bir sistem olarak da tanımlanmaktadır[2].

Muhasebe kayıtlarının tarihinin M.Ö. 5000 yıllarına kadar indiği bilinmektedir. Babil, Mısır, Eski Yunan, Roma ve Eski Avrupa’da muhasebe kayıtları tutulmuştur. Envanter listeleri, ücret ödemeleri, borç alacak hesapları ile ilgili tutulan bu kayıtlar belli kurallara dayanan sistematikliğe sahip değildi. Ancak insanlar ve işletmeler tarihsel gelişimin her safhasında muhasebeyi kendi ihtiyaçlarına uygun olarak geliştirmişler ve ondan analiz, kontrol, yönetim, ticari delil, vergi toplama ve raporlama aracı olarak yararlanmışlardır.

13. yüzyıla kadar basit şekilde tutulan ve ortaklığın ve ticari ilişkilerin izlenmesi ile ilgili basit hatırlatıcı kayıtlardan ibaret olan muhasebe kayıtlarının bu tarihten itibaren kredi işlemlerindeki artış ve işletmelerin ihraç ürünleri için yabancı şehirlerde şubeler kurmaları veya acente kullanmaları ile daha karmaşık hale gelmesi zorunlu olmuştur. 13. ve 14. yüzyıllarda çift yanlı kayıt yöntemi İtalya’nın gelişmiş ticaret şehirlerinde uygulanmaya başlanmıştır. İtalyan matematikçi ve rahip olan Luca Pacioli’nin 1494’de yayınlanan “Summa de Aritmetica Geometria Proportionié Proportionalita” adlı eseri ile ilk olarak çift yanlı kayıt yöntemi tanımlanmıştır.

Çift taraflı kayıt işletme faaliyetlerinin iki yönünü birden kavramış, her işlem ve olay için en az iki kayıt yapmıştır. Böylece hata yapma ihtimalini azaltmış, kayıtların birbirini kontrol etmesini, hata yapıldığı zaman hatanın ortaya çıkmasını sağlamıştır[3].

Çift yanlı kayıt yöntemi, her iş olgusunu borç ve alacak biçiminde muhasebeleştirmektedir. Bu durum giderek bilançonun oluşumunu sağlamıştır. Çift yanlı kayıt yöntemi işletmenin sermayesi ile işletme sahibinin işletme dışındaki sermayesinin birbirinden ayrılmasına da olanak vermiştir.[4]

1500’leri takip eden yıllarda çift taraflı kayıt sistemi Avrupa’ya yayılmıştır.

Muhasebe kayıt ve raporlama tekniklerindeki gelişmeler zamanımıza kadar yavaş fakat düzenli olarak devam etmiş ve devam etmektedir. 16. ve 17. yüzyıllarda Avrupa’da daha yaygın olarak, İngiltere ve Hollanda’da ise kısmen kullanılan çift taraflı kayıt sistemi 18. yüzyılda tartışılmaya başlanmıştır.

Muhasebe kayıtlarının uygulamada kullanımı ile sistemde düzeltmeler yapılmıştır. Uygulamacılar da modern kayıt ve raporlama yöntemlerinin kurulmasına yardımcı olmuşlardır.

2.2. MUHASEBE UYGULAMASINA YÖN VEREN ESASLAR

2.2.1. Muhasebenin Temel Kavramları

Amerikan Yeminli Hesap Uzmanları Enstitüsünün Muhasebe Prensipleri Kurulunun yayınladığı bültende muhasebenin temel kavramları ve prensiplerini açıklanmaktadır. Bu kavram ve prensipler muhasebe bilgisinin bir esasa dayanmasını, bu bilgiyi kullananlara sağlıklı, tutarlı ve karşılaştırılabilir bilgi sunulmasını sağlamaktadır.

Muhasebeci raporlarını bu kavramlara uygun olarak hazırladığında, yönetici raporların hazırlanmasında esas alınan çatıyı bilmekte ve alacağı kararlarda bu bilgilerin nasıl bir düzeltmeye tabi tutulduktan sonra kullanılabileceğini anlayabilmektedir.[5]

Temel muhasebe kavramları aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

a. Sosyal Sorumluluk Kavramı

b. Kişilik Kavramı

c. İşletmenin Sürekliliği Kavramı

d. Para Ölçüsü (Parayla Ölçülme) Kavramı

e. Dönemsellik Kavramı

f. Maliyet Esası Kavramı

g. Objektif Belge (Tarafsızlık ve Belgelendirme) Kavramı

h. Tutarlılık Kavramı

i. Muhafazakarlık Kavramı (İhtiyatlılık) Kavramı

j. Tam Açıklama Kavramı

k. Önemlilik Kavramı

l. Özün Önceliği Kavramı

2.2.2. Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri

Genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri muhasebenin temel kavramlarına dayanmakta ve onlarla bir bütün meydana getirmektedir. Genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri muhasebe uygulamalarının belirli bir standardizasyona kavuşmasını amaçlamaktadır.

Genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri gelir tablosu ve bilanço esas alınarak ikiye ayrılmaktadır:

A- Gelir Tablosu İlkeleri.

B- Bilanço İlkeleri.

Gelir Tablosu ilkeleri gelirlerle ilgili ilkeler ve giderlerle ilgili ilkelerdir. Bu ilkelerin amacı; satışların, gelirlerin, satışların maliyetinin, giderlerin, kar ve zararlara ait hesapların ve belli dönemlere ait işletme faaliyeti sonuçlarının sınıflandırılmasını ve gerçeğe uygun olarak gösterilmesini sağlamaktır[6].

Bilanço ilkeleri aktifler, yabancı kaynaklar ve özkaynaklarla ilgili ilkelerdir. Bilanço ilkelerinin amacı sermaye koyan veya sonradan kendilerine ait karı işletmede bırakan sahip ve hissedarlar ile alacaklıların işletmeye sağladıkları kaynaklar ve bunlarla elde edilen varlıkların muhasebe kayıt, hesap ve tablolarında anlamlı bir şekilde tesbit edilmesi ve gösterilmesi yoluyla, belli bir tarihte işletmenin mali durumunun açıklıkla ve ilgililer için gerçeğe uygun olarak yansıtılmasıdır.

Muhasebenin temel kavramları işletme ile muhasebe fonksiyonları arasında ilişkiyi kurarak muhasebe kayıt ve raporlama tekniği ile ilgili temel prensipleri belirlerken, genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri de işletmelerin mali durumlarının gösterilmesinde, kar ve zarar hesabında uyulması gereken esasları belirlemiştir[7].

2.2.3. Muhasebe Politikaları

Muhasebe politikaları; finansal tabloların düzenlenmesi ve sunulması için işletme tarafından kabul edilmiş ilkeler, esaslar, gelenekler, kurallar ve uygulamalardır. İşletme yönetimi, muhasebe politikalarını, uluslararası muhasebe standartlarının ilkelerine ve standart hazırlayan komitenin yorumlarına uygun olarak belirlemekte ve uygulamaya koymaktadır. Söz konusu politikalar belirlenirken aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmaktadır:

a. Benzer konularla ilgili uluslararası muhasebe standartları,

b. Varlıkların, yabancı kaynakların, özkaynakların, gelir ve kârlar ile gider ve zararların tanımlanmasında, tahakkuk ve değerlendirilmesinde esas alınan kriter ve yöntemler,

c. Yukarıdaki iki paragraftaki standartlarla uyumlu olma koşuluyla diğer standart saptama organlarının genel kabul görmüş muhasebe uygulamaları[8].

2.2.4 Muhasebede Hesap Kavramı

Muhasebe hesabı kavramının doğuşu Eski Yunan devrine dayanmaktadır[9].

İşletmenin aynı özellikteki işlemlerini aynı başlık altında toplayan çizelgelere hesap denmektedir.

Hesap ticari işlemlerin uygun bir şekilde takibi yanında, bilgilerin sınıflandırılması görevini de yerine getirmektedir. Diğer bir deyişle, hesaplar her işlemin ilgili olduğu yerde toplanmasını sağlamaktadırlar. Örneğin; hesaplar yardımıyla kasayı ilgilendiren işlemler bir yanda, malı ilgilendiren işlemler başka bir yerde toplanmaktadır.

Hesaplar temel mali tablolara göre iki ana gruba ayrılmaktadır:

a. Bilanço hesapları

b. Sonuç (gelir tablosu) hesapları

Bilanço hesapları, bilançonun sol ve sağ tarafına göre aktif ve pasif hesaplar olarak; sonuç hesapları da kar ve zarar cetvelinin sol ve sağ tarafına göre gider hesapları ve gelir hesapları olarak ikişer gruba ayrılmaktadır.

2.3. TÜRK MUHASEBE SİSTEMİ

2.3.1. Türk Muhasebe Sisteminde Belge Düzeni

Ticari işletmeler alacak-borç ilişkisinden dolayı alıp verdikleri belgeleri Türk Ticaret Kanunu’na göre kayda almak zorunluluğunu taşımaktadırlar. Belgelerle ilgili kayıtlar ticari defterlere aktarılmaktadır. Belgelerin düzenli olarak saklanması gerekmektedir.[10]

Türk Muhasebe Sisteminde kullanılmakta olan belgeler aşağıdaki ana gruplara ayrılmaktadır :

Genel Anlamdaki Belgeler: Bu tip belgelere sözleşmeler, mahkeme ilamları, vergi makbuzu, beyanname mukabilinde verilen makbuzlar, beyanname örnekleri ve işletmeye gelen ve işletme tarafından gönderilen ticari mektuplar örnek olarak gösterilebilir. Bu belgelerin tarih, konu ve yazışma tarafı gibi çeşitli yönlerden sıralanması, en az iki nüsha düzenlenmesi ve saklanması gerekmektedir.

Alışlara İlişkin Belgeler: Alışlara İlişkin Belgeler mal ya da hizmet satın alınmasıyla ilgili belgelerdir. Alış faturası, gider pusulası ve müstahsil makbuzu bu belgelere örnek olarak gösterilebilir.

Satışlara İlişkin Belgeler: Satış faturaları, perakende satış belgeleri satışlara ilişkin belgelerdir. Bu belgelerin satıcı tarafından düzenlenmesi gerekmektedir.

Giderlere İlişkin Belgeler: Gider kayıtlarının da belgelere dayanması gerekmektedir. Gider belgelerinin de başında yine fatura gelmektedir. Örneğin taşıma gideri yapıldığında nakliye firmasının düzenlediği hizmet faturası gider belgesidir. İş sahibi tarafından bizzat düzenlenen gider belgelerine gider pusulası denilmektedir. Maaş ve ücret bordrosu gider belgelerinin diğer bir örneğidir.

Belge Aranmayan Haller: Türk Muhasebe Sisteminde örf ve teamüle göre bir belgeye dayanması mutad olmayan çeşitli giderler ile belge düzenlenilmesine olanak bulunmayan hallerde ispat edici bir belge aranmamaktadır. Bunlar belge temininin imkansız olduğu hallerdir. Belgelenmesi zorunlu olmayan gider ve alış miktarlarının işin genişliğine ve mahiyetine uygun olması gerekmektedir.[11]

2.3.1.1. Fatura

Fatura, satılan emtia veya yapılan iş karşılığında, müşterinin borçlandığı meblağı göstermek üzere emtiayı satan veya işi yapan tüccar tarafından müşteriye verilen ticari belgedir.

Faturada en az aşağıdaki bilgilerin bulunması zorunludur:

* Faturanın düzenlenme tarihi, seri ve sıra numarası,

* Faturayı düzenleyenin adı, varsa ticaret ünvanı, iş adresi, bağlı olduğu vergi dairesi ve hesap numarası,

* Müşterinin adı, ticaret ünvanı, adresi, varsa vergi dairesi ve hesap numarası,

* Malın veya işin nev’i, miktarı, fiyatı ve tutarı,

* Satılan malların teslim tarihi ve irsaliye numarası.

Birinci ve ikinci sınıf tacirlerle defter tutmak zorunda olan çiftçiler, birinci ve ikinci sınıf tüccarlara, serbest meslek erbabına, kazançları götürü usulde tespit olunan tacirlere, defter tutmak mecburiyetinde olan çiftçilere, vergiden muaf esnafa, sattıkları mal veya yaptıkları işler için fatura vermek ve bunlar da fatura istemek ve almak mecburiyetindedirler.[12]

2.3.1.2. Fatura Yerine Geçen Belgeler

Fatura düzenlenmesinin zorunlu olmadığı bir kısım alım-satım ve hizmet işlemlerinde mükelleflerce fatura yerine geçen belgeler düzenlenilmektedir. Bunlar perakende satış fişleri, mustahsil makbuzu ve gider pusulasıdır.

Birinci ve ikinci sınıf tüccarlarla defter tutmak mecburiyetinde olan çiftçiler fatura vermek zorunda olmadıkları satışlarını

-Perakende satış fişi

-Makineli kasaların kayıt ruloları

-Giriş ve yolcu taşıma biletleri

gibi belgeler düzenleyerek gerçekleştirmektedirler.

Yine bu tüccarlar ve çiftçilerle serbest meslek erbabının kazançları götürü usulde tespit olunan tüccarlara, serbest meslek erbabına ve vergiden muaf esnafa yaptırdıkları işler veya onlardan satın aldıkları emtia için tanzim edip işi yapana veya emtiayı satana imza ettirdikleri gider pusulası kazançları götürü usulde vergiye tabi tutulan tacir ve serbest meslek erbabı ile vergiden muaf esnaf tarafından verilmiş fatura hükmündedir.

Birinci ve ikinci sınıf tüccarlar ile defter tutma mecburiyetinde olan çiftçiler götürü usule tabi veya vergiden muaf çiftçilerden satın aldıkları malların bedelini ödedikleri sırada iki nüsha müstahsil makbuzu tanzim etmeye ve bunlardan birini imzalayarak satıcı çiftçiye vermeye ve diğerini ona imzalatarak saklamaya mecburdurlar.

2.3.1.3. Serbest Meslek Makbuzu

Serbest meslek erbabı, mesleki faaliyetlerine ilişkin her türlü tahsilatı için iki nüsha serbest meslek makbuzu tanzim etmek ve bir nüshasını müşteriye vermek, müşteri de bu makbuzu istemek ve almak mecburiyetindedir.[13]

2.3.1.4. Adisyon, İrsaliyeli Fatura

Ödeme kaydedici cihaz kullanmayan işletmeler adisyon tipi perakende satış fişi kullanmaktadırlar.

Sattıkları mallar dolayısıyla VUK’nun mükelleflere tanıdığı malın tesliminden itibaren faturanın on gün içinde düzenlenmesi imkanından vazgeçerek bu yükümlülüğü derhal yerine getirmek isteyen mükellefler, fatura ve sevk irsaliyesini ayrı ayrı düzenlemeksizin diledikleri takdirde en az üç nüsha olmak şartıyla irsaliyeli fatura düzenleyebilmektedirler. Bu usulü seçen mükellefler o takvim yılı sona ermeden fatura veya sevk irsaliyesini ayrı ayrı düzenleyemezler.

2.3.1.5. Ücret Bordrosu

İşverenlerin her ay ödedikleri ücretler için ücret bordrosu düzenlemeleri gerekmektedir. Ücret bordrosunda aşağıdaki bilgiler yer almaktadır :

*Hizmet erbabının soyadı, adı, ücretin alındığına dair imzası veya mührü

*Varsa vergi karnesinin tarih ve numarası

*Birim ücreti (aylık, haftalık, saat veya parça başı ücreti)

*Çalışma süresi veya ücretin ilgili olduğu süre

*Ücret üzerinden hesaplanan vergilerin tutarı.

İmzalanmamış ücret bordrosu ödenmemiş ücret sayıldığından ticari, mesleki ve zirai kazancın tespitinde gider olarak dikkate alınmamaktadır.

2.3.1.6. Sevk İrsaliyeleri

Satılan malın alıcıya teslim edilmek üzere satıcı tarafından taşındığı veya taşıttırıldığı hallerde satıcının; teslim edilen malın alıcı tarafından taşınması veya taşıttırılması halinde alıcının, taşınan veya taşıttırılan mallar için sevk irsaliyesi düzenlenmesi ve taşıtta bulundurması şarttır. Malın bir mükellefin birden çok işyerleri ve şubeleri arasında taşındığı veya satılmak üzere komisyoncu veya diğer bir aracıya gönderildiği hallerde de malın gönderen tarafından sevk irsaliyesine bağlanması gerekmektedir.

2.3.1.7. Tahsilat Makbuzu

İşletmeler tarafından tahsil edilen paralara karşılık olarak parayı verenlere tahsilat makbuzu olarak adlandırılan belge verilmektedir. Tahsilat makbuzu ödeme yapan açısından ödemenin ispatı aracıdır. Bu makbuzlar da biri asıl diğeri suret olmak üzere iki nüsha hazırlanmaktadırlar. Asıl nüsha parayı ödeyene verilirken, kopya ise işletmede saklanmaktadır.[14]

2.3.1.8. Diğer Evrak ve Vesaikler

Diğer evrak ve vesaiklere taşıma ve otel işletmelerince tutulan taşıma irsaliyeleri, yolcu listeleri, günlük müşteri listeleri, muhasebe evrakları, mukaveleler, mahkeme ilamları , ihbarname ve karar örnekleri, vergi makbuzları ves. örnek olarak gösterilebilir.

2.3.2. Türk Muhasebe Sisteminde Kayıt Düzeni

Türk Ticaret Kanunu’na göre, her tacir ticari işletmesinin iktisadi ve mali durumunu, borç ve alacak ilişkilerini ve her iş yılı içinde elde edeceği neticeleri tesbit etmek amacıyla, işletmesinin mahiyet ve öneminin gerektirdiği bütün defterleri tutmak zorundadır.

Vergi Usul Kanunu açısından tacirler işletme büyüklüğü dikkate alınarak birinci ve ikinci sınıfa ayrılmaktadırlar. Birinci sınıf tacirler defter tutma açısından bilanço esasına tabi tutulurken, ikinci sınıf tacirler işletme hesabı esasında defter tutmaktadırlar.

Bilanço esasında tutulacak defterler yevmiye defteri, defteri kebir ve envanter defteridir. İşletme hesabı esasına tabi 2. sınıf tacirler ise işletme hesabı defteri tanzim etmektedirler. Türk Ticaret Kanunu açısından esnaflar defter tutma zorunluluğunda değildirler.

Defter tutmak zorunda olan kişi ve halefleri defterleri son kayıt tarihinden ve saklanması zorunlu olan diğer hesap ve kayıtların tarihinden itibaren on yıl geçinceye kadar saklamak zorundadırlar.[15]

2.3.2.1. Yevmiye Defteri

Yevmiye defteri kayda geçirilmesi gereken işlemlerin belgelerden çıkarılarak tarih sırasıyla ve maddeler halinde tertipli olarak yazıldığı defterlerdir.

Türk Ticaret Kanunu madde 70’e göre yevmiye defterinde en az aşağıdaki bilgiler bulunur:

*Madde sıra numarası (Makine ile tutulan muhasebe kayıtlarında zorunlu değildir);

*Tarih;

*Borçlu ve Alacaklı hesaplar

*Tutar

*Her kaydın dayandığı belgelerin türü ve varsa tarih ve numaraları

2.3.2.2. Defteri Kebir

Defteri kebir yevmiye defterine geçirilmiş olan işlemleri, buradan alarak sistemli bir surette hesaplara dağıtan ve tasnifli olarak bu hesaplarda toplayan defterlerdir.

Yevmiye defterine kaydedilmiş işlemler buradan defteri kebire aktarılmaktadır.

2.3.2.3. Envanter Defteri

Envanter defterine ise işletmenin açılış tarihinde ve bunu izleyen her iş yılı sonunda çıkarılan envanter ve bilançolar kaydedilmektedir. Envanter saymak, ölçmek, tartmak ve değerlendirmek yolu ile bilanço günündeki işletme mevcutları, alacakları ve borçlarının kesin ve ayrıntılı olarak belirlenmesi yoluyla çıkarılmaktadır.

2.3.2.4. İşletme Hesabı Defteri

İkinci sınıf tacirler işletme hesabı esasına göre defter tutmaktadırlar. İşletme hesabı esası, işletme hasılatı ile işletme masraflarının karşılaştırılması ilkesine dayanmaktadır. Bu esasa göre tutulan defter gelir ve giderlerin ayrı ayrı yazıldığı iki bölümden oluşmaktadır. İşletme hesabı defterinin sol sayfalarına giderler, sağ sayfalarına ise gelirler yazılmaktadır.[16]

2.3.3. Maliye Bakanlığı Tek Düzen Hesap Planı

2.3.3.1. Maliye Bakanlığınca Belirlenen Muhasebenin Temel Kavramları

Türkiye’de muhasebe uygulamalarının değerlendirilmesinde Sermaye Piyasası Kurulu tebliğleri ve Maliye Bakanlığı tarafından yayınlanan Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği göz önünde bulundurulmaktadır.

Maliye Bakanlığı Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğinde Muhasebe Usul ve Esasları başlığı altında Muhasebenin temel kavramları aşağıdaki şekilde sıralanmıştır:

1. Sosyal Sorumluluk Kavramı

2. Kişilik Kavramı

3. İşletmenin Sürekliliği Kavramı

4. Dönemsellik Kavramı

5. Parayla Ölçülme Kavramı

6. Maliyet Esası Kavramı

7. Tarafsızlık ve Belgelendirme Kavramı

8. Tutarlılık Kavramı

9. Tam Açıklama Kavramı

10. İhtiyatlılık Kavramı

11. Önemlilik Kavramı

12. Özün Önceliği Kavramı[17]

2.3.3.2. Maliye Bakanlığı Tarafından Yayımlanan Tekdüzen Hesap Çerçevesi ve Hesap Planı

Maliye Bakanlığı 26.12.1992 tarih ve 21447 mükerrer sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği ile Türkiye için bir Tekdüzen Hesap Çerçevesi ve Hesap Planı kabul edilmiştir. Bunun dışında muhasebenin temel kavramları, muhasebe politikalarının açıklanması, mali tablolar ilkeleri, mali tabloların düzenlenmesi ve sunulması gibi konularda düzenlemeler yapılmıştır.[18]

Bu düzenlemenin kapsamına bilanço esasına göre defter tutan gerçek ve tüzel kişiler girmektedir. Ancak bilanço esasına göre defter tutmakla beraber faaliyet konuları itibarıyla farklı muhasebe tekniğini kullanmak durumunda olan banka, sigorta şirketleri, özel finans kurumları, menkul yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları Mali Tabloların Düzenlenmesi ve Sunulması ile Tekdüzen Hesap Çerçevesi, Hesap Plan ve İşleyişi konularındaki düzenlemeleri yerine getirmekle yükümlü değillerdir.[19]

Maliye Bakanlığı Tek Düzen Hesap Planında yer alan hesap sınıfları aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

1. Dönen Varlıklar

2. Duran Varlıklar

3. Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar

4. Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar

5. Özkaynaklar

6. Gelir Tablosu Hesapları

7. Maliyet Hesapları

8. Nazım Hesaplar

Hesap çerçevesinin 1 ve 2 nolu hesap sınıfları bilançonun aktifini, 3,4,5 nolu sınıfları ise pasifini oluşturmaktadır.

6 nolu sınıftaki hesaplar ile Gelir Tablosu oluşturulmaktadır. Bu hesap sınıfında yer alan hesaplar gelir ve gider hesaplarıdır ve dönem sonunda 690 Dönem Kar veya Zararı hesabına aktarılarak kapatılmaktadır.

7 nolu sınıftaki hesaplar Maliyet Hesaplarıdır. Uygulamada esneklik sağlamak amacıyla bu sınıftaki hesaplar iki seçenek 7A ve 7B olarak sunulmaktadır.

Maliyet hesapları dönemsonunda ilgili gelir tablosu ve bilanço hesaplarına devredilerek kapatılmaktadır.

8 nolu hesap sınıfı hesap planında boş bırakılmıştır.

9 nolu hesap sınıfı Nazım Hesaplardır. Nazım Hesaplar; işletmelerin gerçek borç, alacak ve mevcutları arasında yer almayan, fakat işletmelerin muhafazası altında olan kıymetlerle, işletmelerin şartlı olarak yaptığı bazı işlemlerin izlenmesi için kullanılan hesaplardır.

Nazım Hesaplar karşılıklı olarak çalışır, hatırlatmak ve istatistiki bilgi sağlamak amacıyla açılırlar. Bilançoda yer almazlar, bilanço dipnotlarında belirtilirler.[20]

2.3.4. Mali Tabloların Düzenlenmesi

Mali tablolar; bir kurumun varlık ve sermaye yapısı, işletme faaliyet sonuçları, dönem karının oluşumu ve kullanımı ve benzeri konularda bilgileri içeren, muhasebe ilkelerine uygun olarak düzenlenen tablolardır.[21]

Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği mali tabloları temel ve ek mali tablolar şeklinde ikili bir ayrıma tabi tutmaktadır.

Temel Mali Tablolar: Ek Mali Tablolar:

Bilanço Fon Akım Tablosu

Gelir Tablosu Nakit Akım Tablosu

Kar Dağıtım Tablosu

Özkaynaklar Değişim Tablosu

2.3.4.1. Bilanço

Bilanço bir işletmenin belli bir tarihte sahip olduğu varlıklar ile bu varlıkların sağlandığı kaynakları gösteren bir tablodur.

Varlıklar, yabancı kaynaklar ve özkaynaklar bilançoda gayrisafi değerleri ile yer almaktadırlar.

Varlıklar bilanço düzenlenirken duran ve dönen olarak ikili ayrım dikkate alınarak dönem değerlerden duran varlıklara doğru sıralanan bir şekilde toplanmaktadır. Dönem Değerler likiditesi bir yıl veya daha kısa bir süre olan varlıkları kapsamaktadır. Duran Varlıklar ise, normal şartlarda bir yıl içinde elden çıkarılması düşünülmeyen ve yararları bir yılda tükenmeyecek olan varlıkları içermektedir.

Kaynaklar kısa ve uzun vadeli yabancı kaynaklarla özkaynaklardan oluşmaktadır. Kısa vadeli yabancı kaynaklar vadesi bir yıl ve daha kısa olan borçları yansıtırken, uzun vadeli yabancı kaynaklar vadeleri bir yıldan daha çok olan borçları göstermektedir. Özkaynaklar ise işletme sahip ve ortaklarınca işletmeye tahsis edilmiş sermaye tutarını yansıtmaktadır.

İşletme bilançolarının karşılaştırılabilir ve herkes tarafından anlaşılabilir bir şekilde düzenlenmesi için kabul edilmiş formlara uygun olarak düzenlenmesi gerekmektedir.

2.3.4.2. Gelir Tablosu

Gelir Tablosu, işletmenin belli bir dönemde elde ettiği tüm gelirleri ile aynı dönemde katlandığı bütün maliyet ve giderleri ve bu faaliyet sonucu işletmenin elde ettiği dönem net karını veya dönem net zararını kapsamaktadır.

Gelir Tablosunun düzenlenmesinde esas faaliyetlerden sağlanan gelir ve giderlerin, diğer faaliyetlerden sağlanan süreklilik gösteren gelir ve giderlerin ve süreklilik göstermeyen olağandışı gelir ve giderlerin ayrı gruplar halinde izlenmesi esas alınmaktadır.

Gelir Tablosunun da kolay anlaşılabilir ve kıyaslanabilir bir özellikte olabilmesi için kabul edilmiş biçimsel yapıya uygun olarak düzenlenmesi gerekmektedir.

Gelir Tablosundaki satışların maliyeti kısmı işletmenin dönem içindeki stok hareketleri ile satılan mamül, ilk madde ve malzeme ile ticari mal gibi maddelerin ve satılan hizmetlerin maliyetini göstermek üzere ayrı bir tablo halinde düzenlenmektedir.[22] Bu tablo gelir tablosuna ek olarak oluşturulmaktadır.

2.3.4.3. Fon Akım Tablosu

İşletmenin belirli bir hesap döneminde sağladığı fon kaynaklarını ve bunların kullanım yerlerini gösteren tablodur.

Fon Akım Tablosunun düzenlenme amacı, işletmenin yatırım ve finansman faaliyetlerini ve dönem içindeki finansal durum değişikliklerini izlemektir.

Fon Akım Tablosu Fon Kaynakları ve Fon Kullanımları kısımlarından oluşmaktadır.

2.3.4.4. Nakit Akım Tablosu

Nakit Akım Tablosu, işletmenin gelecekteki nakit giriş ve çıkış tahminlerini gösteren bir tablodur. Nakit Akım Tablosu ağırlıklı olarak finansal planlamada kullanılmaktadır. Dönem içinde nakit dalgalanmalarını yansıttığı için nakit ihtiyaç ve fazlalığının oluşacağı dönemlerin önceden tahmin edilmesi açısından faydalı bir planlama aracıdır.

2.3.4.5. Kar Dağıtım Tablosu

Kar Dağıtım Tablosunda işletme karının kullanım şekli gösterilmektedir. Ödenecek vergiler, ayrılan yedekler ve ortaklara dağıtılarak kar payları bu tabloda ayrı ayrı gösterilmekte ve hisse başına kar ile hisse başına temettü tutarı hesaplanmaktadır.

2.3.4.6. Özkaynaklar Değişim Tablosu

Özkaynaklar Değişim Tablosu hesap döneminde özkaynaklardaki artış ve azalışları göstermektedir. Özkaynaklar Değişim Tablosu cari dönem yanında önceki dönem verilerini de yansıtacak şekilde düzenlenmektedir.

www.asif.co.sr

3. AZERBAYCAN MUHASEBE SİSTEMİ

3.1. SSCB DÖNEMİNDE MUHASEBE SİSTEMİ

SSCB’de muhasebe kayıtları sosyalist malvarlığının muhafazası ve devlet sosyalist gelişme planlarının takibi amacıyla kullanılmıştır. Bu amaca işletmelerin mali faaliyetlerinin devlet tarafından sıkı kontrolü yoluyla ulaşılmaktaydı. Maliyetin hesaplanması, üretim giderlerinin kontrolü, hammadde kullanımının takibi, dönem sonu mali sonucun belirlenmesi, karın kullanılması, işletme varlıklarının durumunun kontrolü ve varlıkların kullanımının denetimi devlet tarafından yönetilmekteydi.[23]

Sovyetler Birliğinde mevcut olmuş ekonomik düzenin diğer ülkelerden en önemli farkı oradaki bütün ticari işletmelerin bir tek sahibinin devlet olması idi. Bu muhasebe kayıt sistemini etkilemiş ve muhasebe kayıtlarının başlıca amacı devlete mali veri sunmak olmuştur. Muhasebeciler muhasebe kayıtlarının izlenmesinde SSCB Maliye Bakanlığının talimatlarına sıkı şekilde bağlı kalmaktaydılar. Günümüzde dünyada uygulanmakta olan muhasebe sistemleri bir bilgi sistemidirler. Muhasebe verilerinden elde edilen bilgiler ekonomik kararların alınmasında temel oluşturmaktadırlar. Maliyet verileri kaynakların daha optimum kullanılmasında yardımcı olmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde yürütülen ekonominin idari yönetimi muhasebe verilerinden elde edilen bilgilere dayanarak karar alma ve kaynak kullanıma fikrini ortadan kaldırmıştı. Bu dönemde bütün iktisadi kararlar merkezi hükümet tarafından alınmaktaydı. Ancak serbest piyasa ekonomisi şartlarında piyasada faaliyet gösteren birimler bu kararları almaktadırlar.

Muhasebe verileri işletme performansını değerlendirmek için kullanılmamaktaydı. Finansal tablolar plan hedefleri olan miktarlarla ifade edilen istatistik bilgilerin yansıtılması amacıyla oluşturulmaktaydı ve finansal verilerden yoksundular.

Sovyetler Birliğinde muhasebe devlet planlarının yerine getirilmesine hizmet etmekteydi. Adet, kilogram ve kilometre gibi ölçülerle ifade edilen bu hedeflere ulaşılabilmesi için bütçeden finansal kaynak aktarılmaktaydı. İşletme faaliyetlerinde kar amaçlanmamaktaydı. İşletme başarısı karlılıkla ölçülmemekte,üretim miktarı ve maliyet kriterleri esas alınmaktaydı. Dönem sonunda işletmede kalan kar devlet bütçesine iade edilmekte, işletme faaliyetleri sonucu oluşan zarar bütçeden karşılanmaktaydı[24].

3.2. SSCB DÖNEMİ SONRASI MUHASEBE SİSTEMİ

SSCB’nin dağılmasından sonra serbest piyasa ekonomisine geçmeye başlayan Azerbaycan’da uygulanmakta olan muhasebe sisteminin gerçek ekonomik süreçleri yansıtmada yeterli olmadığı görülmüş, hatta ekonomik gerçekliği tahrif ettiği anlaşılmıştır.

Azerbaycan bağımsızlığına kavuştuktan sonra diğer ülkelerle olan ekonomik ilişkileri giderek artmaya başlamıştır. Ekonominin yeniden yapılandırılmasında diğer ülkelerle olan ekonomik işbirliğine önem verilmeye başlanmiştir. Muhasebe sisteminin uluslararası standartlara uygun hale getirilmesi ihtiyacı kendini hiss ettirmekteydi.

1995 yılından beri Azerbaycan’da muhasebenin gelişimini etkileyen üç önemli karar kabul edilmiştir:

· Yeni Hesap Planı benimsenmiştir.

· Düzenlenecek Mali Tablolar belirlenmiştir.

· Muhasebe kayıt belgeleri ve ticari defterler ile ilgili yeni düzenlemeler kabul edilmiştir.

Günümüzde Azerbaycan’da muhasebe uygulamaları birçok uluslararası muhasebe standartına uygun hale getirilmiştir. Buna rağmen tek düzen hesap planına geçilmemesi, mali tabloların düzenlenmesinde uluslararası standardizasyona uyulmaması işletmelerin yurtdışı faaliyetlerinde ve yabancı işletmelerin Azerbaycan’daki faaliyetlerinde zorluklara neden olmaktadır.

3.3. MUHASEBE BELGE DÜZENİ

Ticari işletmelerin aralarındaki alacak-borç ilişkisinin kanıtlanması gerekmektedir. Bunun için işletmeler bu ilişkileri belgelemek zorundadırlar. Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığının 2 Şubat 1999 tarihli İ-15 no.lu kararı ile kabul edilen Muhasebe Belgelerinin Düzenlenmesi ve Onların Kullanılması Usulleri Hakkındaki Talimat işletmelerin kullanacakları muhasebe belgelerini ve bu belgelerin düzenlenme şekillerini belirlemektedir. Bu talimat Azerbaycan Cumhuriyeti sınırları dahilinde faaliyet gösteren bütün ticari işletmelere hukuki şekil ve işletme sahipliği ne olursa olsun muhasebe belgelerinin düzenlenmesi şekil ve şartlarına uymak zorunluluğu getirmektedir.[25]

Muhasebe belgeleri işletme müdürünün izni ile personele fatura veya irsaliye düzenlenerek teslim edilmekte ve bu belgelerin sorumluluğunun personele geçtiğine dair aralarında sözleşme imzalanmaktadır. Muhasebe belgelerini yırtmak, onların üzerinde silmek yoluyla düzeltme yapmak yasaklanmaktadır.

3.3.1. Fatura ve İrsaliye

Fatura ve irsaliyeler ortak düzenleme şekil şartlarına tabi tutulmaktadırlar. Fatura ve irsaliyelerde en az aşağıdaki bilgilerin bulunması gerekmektedir:

*Fatura ve irsaliyelerin düzenlenme tarihi, seri ve numarası

*Fatura ve irsaliyeleri düzenleyenin adı, varsa ticaret ünvanı, iş adresi, bağlı bulunduğu vergi dairesi

*Müşterinin adı, ticaret ünvanı, adresi

*Malın veya işin nev’i, miktarı, fiyatı ve tutarı

*Düzenlemeye yetkili kişilerin adı, soyadı ve imzası

Fatura ve irsaliyeler iki nüsha olarak düzenlenmektedirler.[26]

3.3.2. Fatura Yerine Geçen Belgeler

Fatura düzenlenmesinin mümkün olmadığı veya zorunlu görülmediği alım-satım işlemlerinde mükellefler perakende satış fişleri düzenlemektedirler. Bu fişler perakende satış fişleri, makineli kasaların kayıt ruloları, giriş ve yolcu taşıma biletleridir.

3.3.3. Kasa Tahsilat Makbuzu

Serbest meslek erbabı, çiftçiler ve esnafların yaptıkları işler karşılığında parayı veren kimselere kasa tahsilat makbuzu düzenleyip vermeleri gerekmektedir. Bu makbuzda şirket ticaret ünvanı, makbuz numarası, miktar, fiyat, tutar ve ölçü birimi gibi tahsilat olayının konusu olan bilgiler yer almalıdır. Kasa Tahsilat Makbuzu serbest meslek erbabı, çiftçi ve esnaf tarafından düzenlenen fatura niteliğindedir. Bu makbuzlar da biri asıl diğeri suret olmak üzere iki nüsha olarak düzenlenmektedirler. Asıl nüsha parayı ödeyene verilmekte, kopya ise işletmede kalmaktadır.[27]

3.3.4. Ücret Bordrosu

İşverenler her ay ödedikleri ücretler için ücret bordrosu düzenlemektedirler. Ücret Bordrosunda çalışanın adı, soyadı, ücretin alındığına dair imzası, birim ücreti, çalışma süresi, ücret üzerinden hesaplanan vergilerin tutarı gibi bilgiler yer almaktadır. İstenildiği takdirde şirket tarafından ücret bordrosu tutulmayarak her bir ücret ödemesi için gider makbuzu düzenlenebilmektedir.[28]

3.3.5. Tahsilat Makbuzu

İşletme tarafından tahsilat edilen paralara karşılık tahsilat makbuzu düzenlenilmektedir. Bu makbuzlar da biri asıl diğeri suret olmak üzere iki nüsha olarak hazırlanmaktadırlar. Asıl nüsha parayı ödeyene verilirken, kopya ise işletmede kalmaktadır. Tahsilat makbuzunda makbuz no.su, seri no.su, şirket ticaret ünvanı, vergi no.su, kimden ve ne için alındığı, tutar gibi bilgilerin yer alması gerekmektedir. Tahsilat makbuzuna diğer bir belge eklenmişse onun no.su, adı ves. belirtilmektedir. Tahsilat makbuzları da müteselsil sıra numaralı olarak düzenlenmektedirler.

3.3.6. Diğer Evrak ve Belgeler

Diğer evrak ve belgelere muhasebe belgeleri, sözleşmeler, vergi makbuzları, taşıma ve otel işletmelerinde tutulan taşıma irsaliyeleri, yolcu listeleri, günlük müşteri listeleri örnek olarak gösterilebilir.

3.4. MUHASEBE KAYIT DÜZENİ

3.4.1. Defter Tutma Yükümlülüğü

Azerbaycan Cumhuriyeti Muhasebe Kayıtları Hakkındaki Kanunu madde 4’e göre Azerbaycan Cumhuriyeti sınırları dahilinde iktisadi faaliyette bulunan ve gelirleri gerçek usulde tespit edilen ticari işletmeler işletmenin öneminin gerektirdiği bütün defterleri tutmak zorundadırlar. Bu kanuna göre bütün işletmeler bu defterleri Azerbaycanca tutmakla yükümlüdürler. Ticari defterlerin kanuna uygun bir şekilde tutulmasından veya hiç tutulmamasından dolayı ortaya çıkan sorumluluk bu defterleri düzenlemekten sorumlu kişiler ve bu defterleri imzalamış kişilere aittir[29].

3.4.2. Tutulması Zorunlu Defterler

Azerbaycan Cumhuriyeti Muhasebe Kayıtları Hakkındaki Kanunu esnaflar ve aylık satış veya üretim hacimleri 2 000.000 manatın altında olan işletmeleri defter tutmak mükellefiyetinden muaf tutmaktadır. Bu kanun aylık iş hacmi 2.000.000 manatın üzerinde olan işletmelere aşağıdaki defterleri tutmak yükümlüğünü getirmektedir:[30]

· Yevmiye defteri

· Defteri Kebir

· Envanter Defteri

Vergiler beyan esasına dayanmaktadır ve vergi matrahının belirlenmesi öncelikle mükellefe bırakılmaktadır. Bu nedenle defterlerin doğru tutulmasının kontrolü büyük önem taşımaktadır.

3.4.3. Defterlerin Tasdik Ettirilmesi ve Saklama Müddeti

Azerbaycan Cumhuriyeti Muhasebe Kayıtları Hakkındaki Kanununun 13. maddesine göre ticari işletmelerin tutmakla yükümlü oldukları defterler kullanılmaya başlanmadan, ticari işletmenin bağlı bulunduğu vergi dairesine ciltli olarak ibraz olunmalıdır. Vergi dairesi tarafından defterlerin her sayfası numaralanarak, ilgili vergi dairesinin mührü ile mühürlenmekte, ilk ve son sayfaya defterlerin sayfa sayısı yazılarak imzalanıp onaylanmaktadır. Bu defterlerin nitelik ve adetleri, kime ait oldukları vergi dairesi tarafından takip edilmektedir.[31]

Tasdik ettirilmeyen defterler ticari işletmenin lehinde delil olarak kullanılamamaktadır.

Muhasebe kayıtları hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu madde 17’ye göre; defter tutmak zorunda olan kişi ve halefleri defterleri son kayıt tarihinden ve saklanması zorunlu olan diğer belgelerin üzerlerinde yazılı olan tarihten itibaren beş yıl geçinceye kadar saklamak zorundadırlar.[32]

3.4.4. Yevmiye Defteri

Yevmiye defteri kayda geçirilmesi gereken işlemlerin maddeler halinde, tarih sırasıyla ve bir usul dahilinde yazıldığı defterdir. Yevmiye defterleri genellikle ciltli ve sayfaları birbirini takip eden sıra numaralı olmakla beraber istenildiği halde ayrı sayfalar halinde yevmiye defteri sayfaları kullanılabilmektedir.

Yevmiye defterinde en az aşağıdaki bilgiler bulunur:

· Madde sıra numarası

· Tarih

· Borçlu ve alacaklı hesap

· Tutar

Azerbaycan Muhasebe sisteminde bir işlemin yevmiye kaydı gerçekleştirilirken yalnız iki hesap çalıştırılabilmektedir. Yani bir işlem kayda geçilirken yalnız bir hesap borçlandırılarak diğer bir hesap alacaklandırılabilmektedir..

Yemiye defteri sayfa örneği aşağıda gösterilmektedir[33]:

TARİH

Sıra no.su	İşlem adı	Borçlu hesap	Sayfa No	Alacaklı Hesap	Sayfa No	Tutar
1	Banka hesabına para yatırılmıştır	51		50

EK Muhasebe müdürü

3.4.5. Defteri Kebir

Defteri Kebir yevmiye defterine geçirilmiş işlemlerin usulüne uygun olarak oradan alınıp gruplandığı defterdir.

Yevmiye defterinde işletmenin faaliyetleri tarih sırasıyla yer alırken defteri kebirde işlemler olayı açıklayan hesap isimleri altında gruplandırılmaktadır.

Defteri Kebirde

· Hesap isimleri,

· İşlem tarihi,

· İşlemin yevmiye madde numarası,

· İşlemin açıklaması

· Hesabın borçlu ve alacaklı rakamları ile borçlu ve alacaklı rakamların toplamları yer almaktadır.[34]

3.4.6. Envanter Defteri

Envanter Defteri genellikle hesap dönemi sonlarında çıkarılan envanterlerin (işletmenin mevcutları, alacakları ve borçları) ve bilançonun kaydedildiği defterdir. Çok sayıda ve çeşitli mal kullanan işletmeler envanterlerini listeler halinde düzenleyebilmektedirler. Azerbaycan Cumhuriyeti Ticaret Kanunu madde 120.1’e göre gerçek ve tüzel kişi tacirler faaliyete başlamadan önce envanter listesi çıkarmak zorundadırlar. Sonraki yıllar ise envanter listeleri yıl sonu için çıkartılmaktadır.[35]

3.5. AZERBAYCAN CUMHURİYETİ MALİYE BAKANLIĞI MUHASEBE HESAP PLANI

Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planı Maliye Bakanlığının 20 Ekim 1995 tarihli İ.94 no.lu kararı ile kabul edilmiş ve 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir.[36] Bu hesap planının bankalar ve devlet bütçesinden finanse edilen iktisadi kuruluşlar dışında tüm ticari işletmelerce muhasebe kayıtlarının izlenmesinde kullanımı zorunlu kılınmıştır. Maliye Bakanlığının izni ile işletmeler tarafından bu hesap planına ilave hesaplar açılabilmektedir.

Hesap planı aşağıdaki dokuz ana bölüme ayrılmaktadır:

01-09 Duran Varlıklar

10-19 Üretim Malzemeleri

20-39 Üretim Giderleri

40-49 Stoklar

50-59 Hazır Değerler

60-79 Cari Hesaplar

80-84 Mali Sonuç ve Kârın Kullanımı

85-89 Sermaye ve Yedekler

90-99 Krediler

Buna ek olarak Nazım Hesaplar da kullanılmaktadır.[37]

3.5.1 Duran Varlıklar

01. Maddi Duran Varlıklar

İşletmenin esas faaliyetini yürütebilmesi için kullanılmak üzere alınan ve kullanım süresi bir yıldan uzun olan, yıpranma, aşınma ve değer kaybına uğrayan fiziki yapıya sahip varlıkların izlendiği hesaptır. Bu hesap aşağıdaki alt hesaplara ayrılmaktadır:

1. Binalar

2. Yeraltı ve Yerüstü Düzenleri

3. Elektrik Hatları, Doğalgaz Boruları ves.

4. Tesis Makina ve Cihazlar

5. Taşıtlar

6. Demirbaşlar

7. Çalıştırılan Hayvanlar

8. Kitaplar

9. Diğer Duran Varlıklar.

Ortaklar tarafından işletmeye maddi duran varlık alınması durumunda bu hesap borçlandırılarak, Ortaklar hesabı alacaklandırılmaktadır. İşletmenin kendi imkanlarıyla varlık alınması durumunda Yatırımlar, maddi duran varlığın bedelsiz olarak edinilmesi halinde ise Sermaye Yedekleri hesapları çalıştırılmaktadır. Maddi duran varlıkların işletme tarafından satılması, bedelsiz verilmesi veya diğer bir şekilde işletme kayıtlarından silinmesi durumunda yevmiye kayıtları Maddi Duran Varlıklar hesabının alacaklandırılarak Maddi Duran Varlıkların Satışı hesabının borçlandırılması yoluyla gerçekleştirilmektedir.[38].

02. Maddi Duran Varlıkların Amortismanı

Maddi Duran Varlıkların Amortismanı hesabı işletmenin sahip olduğu veya uzun vadeli olarak kiralamış olduğu maddi duran varlıklarının aşınma paylarının izlendiği hesaptır. Maddi Duran Varlıkların Amortismanı hesabı aşağıdaki alt hesaplara bölünmektedir:

02.01. Maddi Duran Varlıkların Amortismanı

02.02 Uzun Vadeli Olarak Kiralanmış Maddi Duran Varlıkların Amortismanı

Maddi Duran Varlıkların Amortismanı hesabı pasif karakterli bir hesap olup Maddi Duran Varlıklar hesabının altında eksi değerle yer almaktadır ve maddi duran varlık hesaplarını düzenleyici nitelik taşımaktadır. 1 Ocak 2001 tarihinden yürürlükte olan Azerbaycan Cumhuriyeti Vergi Usul Kanununda her bir maddi duran varlık için uygulanabilecek amortisman oranları sınırları belirlenmiştir. Bu oranlar % 10’dan % 25’e kadar değişmektedir ve maddi duran varlıklar hızlandırılmış amortismana tabi tutulmaktadır.[39]

Uzun vadeli kiralanmış maddi duran varlıklar için amortisman ayrılırken Maddi Duran Varlıkların Amortismanı hesabı alacaklandırılarak Dönem Kar veya Zararı hesabı borçlandırılmaktadır. Maddi duran varlıklar için amortisman ayrılırken duran varlığın işletmede üretim, inşaat veya diğer amaçlar için kullanılmasına bağlı olarak Maddi Duran Varlıkların Amortismanı hesabı alacaklandırılarak ilişkili hesaplar borçlandırılmaktadır. Örneğin sabit varlığın üretim faaliyetlerinde kullanılması durumunda Esas Üretim, inşaatta kullanılması durumunda Yatırımlar, üretim dışı amaçlarla kullanılması halinde ise Diğer Üretim hesabı çalıştırılmaktadır.

Maddi duran varlıklar satılırken yevmiye kayıtları Maddi Duran Varlıkların Amortismanı hesabının borçlandırılarak Duran Varlıkların Satışı hesabının alacaklandırılması yoluyla gerçekleştirilmektedir.

03. Uzunvadeli Kiralanmış Maddi Duran Varlıklar

Bu hesap işletme tarafından uzun vadeli olarak kiralanmış olan maddi duran varlıkların kayıtlarının izlendiği hesaptır. Uzunvadeli olarak maddi duran varlık kiralandığında yevmiye kayıtları bu hesabın borçlandırılarak Kiradan Doğan Borçlar hesabının alacaklandırılması yoluyla gerçekleştirilmektedir. Uzun vadeli kiralanmış maddi duran varlıkların kira tutarlarının ödenmesi durumunda Kiradan Doğan Borçlar hesabı borçlandırılarak ödeme şekline bağlı olarak kasa veya diğer hesaplar alacaklandırılmaktadır. Uzun vadeli kiralanmış maddi duran varlıkların kira sözleşmesindeki sürenin bitiminde iadesi yapılırken yevmiye kaydı Maddi Duran Varlıkların Amortismanı hesabı borçlandırılarak Uzun Vadeli Kiralanmış Maddi Duran Varlıklar hesabının alacaklandırılması yoluyla yapılmaktadır.[40]

04. Gayri Maddi Duran Varlıklar

İşletmenin sahibi olduğu gayri-maddi duran varlıklarının kayıtlarının izlendiği hesaptır. İşletme tarafından gayrı-maddi varlık satın alınması durumunda bu hesap borçlandırılarak Yatırımlar hesabı alacaklandırılmaktadır. Gayrı-maddi aktiflerin bedelsiz olarak edinilmesi halinde Sermaye Yedekleri hesabı çalıştırılmaktadır.

05. Gayri Maddi Duran Varlıkların Amortismanı

Gayri maddi duran varlıklar için amortisman oranı yıpranma süresi ile orantılı olarak ayrılmaktadır. Yıpranma süresi tespit edilemeyen varlıklar için 10 yılda gidere dönüştürülecek şekilde amortisman oranı uygulanmaktadır.[41] Gayri-maddi duran varlıklar için de amortisman ayrılırken aktifin kulanım amacı dikkate alınarak ilişkili hesaplar çalıştırılmaktadır. Örneğin, gayri-maddi duran varlığın üretim faaliyetleri için kullanılması durumunda amortisman ayrılırken Esas Üretim hesabı borçlandırılarak Gayri Maddi Duran Varlıkların Amortismanı hesabı alacaklandırılmaktadır. Gayri-maddi duran varlığın satılması, bedelsiz verilmesi veya diğer bir şekilde işletme kayıtlarından silinmesi durumunda bu hesap borçlandırılarak Diğer Aktiflerin Satışı hesabı alacaklandırılmaktadır.

06. Mali Duran Varlıklar

Bu hesapta ticari işletmenin devlet ve özel kesim tahvillerine, hisse senetleri ve diğer yatırım araçlarına yaptığı uzun vadeli yatırımlar ve işletmenin uzun vadeli ticari alacakları izlenmektedir.

Mali Duran Varlıklar aşağıdaki alt hesaplara bölünmektedir:

1. Hisse Senedi ve Paylar

2. Tahviller

3. Alacak Senetleri.

07. Montaj Edilecek Tesis Makine ve Cihazlar

Bu hesapta işletmenin çeşitli parçalarının birleştirilerek tamamlanılması gereken tesis makine ve cihazlarının muhasebe kayıtları izlenmektedir. Örneğin, kurulacak laboratuvarlar, deneme yapıları vs. Hesap aşağıdaki althesaplara ayrılmaktadır:

07.01. Yerli Üretimin Ürünü Olan Montaj Edilecek Tesis Makine ve Cihazlar

07.02. İthal Edilmiş Montaj Edilecek Tesis Makine ve Cihazlar.

Montaj Edilecek Tesis Makine ve Cihazlar hesabı genellikle inşaat firmaları tarafından kullanılmaktadır. Montaj işlemi tamamlandıktan sonra hesap Yatırımlar hesabına devredilerek kapatılmaktadır.[42]

08. Yatırımlar

Yatırımlar hesabı aşağıdaki althesaplara bölünmektedir:[43]

1. Arazi ve Arsalar

2. Doğal Kaynak Yatakları

3. Bina İnşası

4. Diğer Duran Varlıkların Edinilmesi

5. Duran Varlıkların Değerini Artırmayan Giderler

6. Gayri - Maddi Aktiflerin Edinilmesi

7. Yeni Hayvanların Ana Sürüye Eklenmesi

8. Hayvan Alımı

9. Bedelsiz Alınan Hayvanlar

09. Maddi Duran Varlık Kira Geliri Tahakkukları

İşletmelerin tahakkuk eden maddi duran varlık kira gelirlerinin izlendiği hesaptır. Maddi duran varlık kira geliri tahakkuk ettiğinde yevmiye kaydı Maddi Duran Varlıkların Satışı hesabı alacaklandırılarak bu hesabın borçlandırılması yoluyla yapılmaktadır.

3.5.2. Üretim Malzemeleri

10. Malzemeler

Malzemeler hesabı işletmenin hammadde, malzeme, yakıt, yedek parça gibi üretim malzemeleri stoklarının izlendiği hesaptır. Hesap aşağıdaki althesaplara bölünmektedir :

1. Hammadde ve Malzemeler

2. Satınalınmış Yarımamuller

3. Yakıtlar

4. Ambalaj Malzemeleri

5. Yedek Parçalar

6. Diğer Malzemeler

7. Fason Üretimi İçin Verilmiş Malzemeler

8. İnşaat Malzemeleri

İşletmelerin ihtiyaçlarına bağlı olarak diğer althesaplar da açılabilmektedir.[44]

11. Ufak Hayvanlar

Yetiştirilmekte olan hayvanların kayıtlarının izlendiği hesaptır. Yetiştirilmek üzere yeni hayvan alınması durumunda bu hesap borçlandırılarak Malzeme Tedarik Giderleri hesabı alacaklandırılmaktadır. Bu hayvanların yetiştirilmesi için yapılan giderler Esas Üretim veya Diğer Üretim hesaplarında izlenmektedir.[45]

12. Değeri Az Olan ve Çabuk Eskiyen Mallar

İşletmenin değeri az olan üretim gereçleri, çeşitli malzeme vs. varlıklarının izlendiği hesaptır. Hesap aşağıdaki althesaplara bölünmektedir:

1. Ambardaki Değeri Az Olan ve Çabuk Eskiyen Mallar

2. Kullanımda Olan Değeri Az Olan ve Çabuk Eskiyen Mallar

3. Geçici Yapılar (Bina ves.)[46]

Örneğin, inşaatı bitirilmiş geçici amaçlı yapının kaydı bu hesabın borçlandırılarak inşaat şirketlerinde Geçici İşler, geoloji aramalarla uğraşan işletmelerde Esas Üretim hesabının alacaklandırılması yoluyla yapılıyor.

13. Değeri Az Olan ve Çabuk Eskiyen Malların Amortismanı

Bu hesapta işletmenin düşük değerli ve çabuk eskiyen mallarının amortisman payları izlenmektedir.

14. Varlıkların Yeniden Değerlendirilmesi

Varlıkların Yeniden Değerlendirilmesi hesabında mamuller, ticari mallar, yarı mamuller gibi işletme varlıklarının piyasa fiyatlarındaki değişmeye bağlı olarak yeniden değerleme farkları izlenmektedir. Bu hesap dönen değerlerin piyasa fiyatının artıp azalmasına bağlı olarak pasif veya aktif karakterli olabilmektedir. İşletme varlıklarının piyasa fiyatındakı artışlar hesabın alacağında, azalmalar ise borcunda izlenmektedir.

15. Malzeme Tedarik Giderleri

Bu hesapta işletmenin düşük değerli ve çabuk eskiyen mallarda dahil olmak üzere üretim sürecinde kullanılan malzemelerinin tedarik edilmesi için yapılan giderler izlenmektedir: nakliye giderleri ves. Malzeme Tedarik Giderleri hesabı aktif karakterli bir hesaptır.

Malzeme Tedarik Giderleri hesabı dönem sonunda Malzeme Değerlerinde Oluşan Farklılıklar hesabına devredilerek kapatılmaktadır.[47]

16. Malzeme Değerinde Oluşan Farklılıklar

Malzeme Değerinde Oluşan Farklılıklar hesabı işletme malzemelerinin kayıtlı değeri ile gerçek değeri arasındaki farkların izlenmesi amacıyla oluşturulmuştur. Malzeme Tedarik Giderleri de bu hesaba devredilerek kapatılmaktadır. Farkın olumlu veya olumsuz olmasına bağlı olarak Malzeme Değerinde Oluşan Farklılıklar hesabı aktif veya pasif karakterli hesap olabilmektedir.

19. İndirilecek KDV

Bu hesapta her türlü mal ve hizmetin satın alınması sırasında satıcılara ödenen katma değer vergisi kaydedilmekte ve izlenmektedir. Hesap aşağıdaki althesaplara ayrılmaktadır:

1. Yatırımlar sırasında ödenen indirilecek KDV

2. Gayri-maddi aktif edinirken ödenen indirilecek KDV

3. Malzeme edinirken ödenen indirilecek KDV

4. Değeri az olan ve çabuk eskiyen mallar edilinirken ödenen indirilecek KDV.[48]

3.5.3. Üretim Giderleri

20 Esas Üretim

Esas Üretim hesabında işletmenin ana faaliyet konusu olan mal ve hizmet üretimi için yapılan giderler izlenmektedir. Üretim maliyeti de denilebilecek bu hesap aktif karakterli bir hesaptır. Genel Üretim Giderleri ve Genel Yönetim Giderleri hesapları da bu hesaba devredilmektedir. Üretim tamamlandığında Esas Üretim hesabı Mamuller hesabına devredilerek kapatılmaktadır.

21 Yarı Mamuller

Yarı mamuller hesabında üretimi tamamlanmamış mamullerin kayıtları izlenmektedir. Yarı mamuller için yapılan giderler bu hesabın borcuna ve Esas Üretim hesabının alacağına kaydedilerek takip edilmektedir. Yarı mamullerin satışı gerçekleştirildiğinde Yurt İçi Satışlar hesabı borçlandırılarak Yarı Mamuller hesabı alacaklandırılmaktadır.[49]

23. Yardımcı Üretim

Yardımcı Üretim hesabı aracılığıyla işletmenin ana üretiminin gerçekleştirilmesi için yapılmış olan yardımcı üretim giderleri takip edilmektedir. İşletmenin ana faaliyet konusu mal ve hizmet üretimi için yardımcı üretimin mamulu verildiğinde bu hesap alacaklandırılarak Esas Üretim hesabı borçlandırılmaktadır.

25. Genel Üretim Giderleri

Genel Üretim Giderleri işletmenin mal ve hizmet üretimi için yapılan direkt işçilik ve direkt ilk madde ve malzeme giderlerinin dışında kalan giderlerin izlendiği hesaptır. Genel Üretim Giderleri, Esas Üretim ve Yardımcı Üretim hesaplarının borcuna devredilerek kapatılmaktadır.

26. Genel Yönetim Giderleri

Üretim süreci ile ilişkili olmayan giderlerin izlendiği hesaptır. Genel Yönetim Giderleri hesabı da Esas Üretim veya Yardımcı Üretim hesaplarına devredilerek kapatılmaktadır.

28. Defolu Üretim

Üretim süreci sırasında oluşmuş düzeltilmesi imkansız defolu mallar ve onlar için yapılan masrafların kayıtlarının izlendiği hesaptır. Bu hesapta işletmenin ayrı ayrı departmanları, ürünleri, masraf çeşitleri, defodan sorumlu personel ve defo nedenleri ayrı ayrı takip edilecek şekilde kayıtlar izlenmektedir.[50]

29. Diğer Üretim

Diğer Üretim hesabında işletmenin üretim faaliyetlerinin sürdürülmesine hizmet eden giderler izlenmektedir. Örneğin, işletme yemekhanesi, kütüphane ve sağlık merkezinin giderleri bu hesap aracılığıyla takip edilmektedir.

30. Geçici İşler

Bu hesap işletmenin esas faaliyetlerinin gerçekleştirilebilmesi için yapılması gereken işlerin ve inşa edilen geçici yapıların inşaat maliyetlerinin kayıtlarının izlendiği hesaptır. Geçici işler hesabı genellikle inşaat firmaları tarafından kullanılmaktadır. Hesap aşağıdaki althesaplara bölünmektedir :

1. Geçici olan (lisanslı) bina ve diğer yapıların inşaat giderleri

2. Geçici olan (lisanssız) bina ve diğer yapıların inşaat giderleri

3. Diğer geçici işler.

Geçici işler bitirildiğinde hesap bu işlerin ana üretim konusuyla ilgili olması durumunda Esas Üretim, değeri az olan ve çabuk eskiyen mallarla ilgili olması durumunda Az Değerli ve Çabuk Eskiyen Mallar hesabına devredilmektedir.[51]

31. Gelecek Dönem Giderleri

Gelecek Dönem Giderleri hesabı mali yıl içinde yapılmış, ancak faydasının gelecek yıllara ait olduğu giderlerin izlendiği hesaptır.

36. Yıllara Yaygın İşlerin Maliyetleri

Yıllara Yaygın İşlerin Maliyetleri hesabı yapımı birçok yıl süren işleri gören firmalar tarafından bu işlerin bitirilmiş kısımlarının maliyetlerini yansıtmak amacıyla kullanılmaktadır. İşler bitirildiğinde hesap Yurt İçi Satışlar hesabına devredilerek kapatılmaktadır.[52]

37. Mamuller ve Hizmet Maliyet Farkı

Bu hesap mali yıl içerisinde üretilmiş mal ve hizmetler için planlanan maliyetlerle gerçekleşmiş maliyetler arasındaki farkı yansıtmak amacıyla oluşturulmuştur. Mamuller ve Hizmet Maliyet Farkı hesabı aktif karakterli hesaptır. Bu hesap her ay sonunda kapatılmaktadır. Esas Üretim, Yardımcı Üretim ve diğer maliyet hesapları bu hesabın borcuna yansıtılmaktadır. Planlanan maliyetler ise hesabın alacağında takip edilmektedir..

3.5.4. Stoklar

40. Mamuller

Üretim işletmeleri tarafından kullanılan Mamuller hesabı işletmenin üretimi tamamlanmış mamullerinin kayıtlarının izlendiği hesaptır. Gerçekleşen üretim giderleri Mamuller ve Hizmet Maliyet Farkı hesabında takip edilirken Mamuller hesabında mamul üretimi için planlanmış maliyetler izlenmektedir. Mamullerin satışı yapıldığında yevmiye kayıtları Yurt İçi Satışlar hesabı borçlandırılarak Mamuller hesabının alacaklandırılması yoluyla gerçekleştirilmektedir. İşletmelerin kendi kullanımı için üretilen mamullerin kayıtları Malzemeler hesabında izlenmektedir.[53]

41. Ticari Mallar

Ticari mallar hesabı aşağıdaki alt hesaplara bölünmektedir:

1. Depodaki Ticari Mallar

2. Satış İçin Çıkarılmış Ticari Mallar

3. Dolu ve Boş Ambalaj Kutuları

4. Satın Alınmış Malzemeler

5. Kiralanmış Eşyalar

Ticari malların tedarik ve nakliye giderleri Tedarik ve Nakliye Giderleri hesabında takip edilmektedir. Alıcılara gönderilmek üzere yüklenmiş malların yevmiye kayıtları yapılırken Yüklenmiş Mallar hesabı borçlandırılarak Ticari Mallar hesabının alacaklandırılmaktadır.[54]

42. Ticari Mal İskontoları

Bu hesap işletmelerin ticari malı defter kayıtlarında satış fiyatından göstermeleri durumunda kullanılmaktadır. Satiş fiyatının devlet tarafından tespit edildiği merkezi planlı ekonomi döneminden farklı olarak günümüzde ticari mal satış fiyatı işletme yönetimi tarafından serbestçe belirlenmektedir. Ticari Mal İskontaları hesabı işletmelerin ticari malı kayıtlarında satış fiyatından izlemeleri durumunda kullanılmaktadır ve hesap aracılığıyla ticari mal alış ve satış iskontoları izlenmektedir. Hesabın borcunda satışı yapılan malların iskonto tutarı, kayıp miktarı, fire, bozulma vs. takip edilmektedir. Mal alırken satıcılar tarafından yapılmış iskonto ve diğer indirimler Ticari Mal İskontoları hesabının alacağına kaydedilmektedir.[55]

Ticari Mal iskontoları pasif karakterli hesaptır.

43. Satış, Pazarlama ve Dağıtım Giderleri

İşletmenin pazarlama, satış ve dağıtım faaliyetleri ile ilgili giderlerin izlendiği hesaptır.

44. Tedarik ve Taşıma Giderleri

İşletmenin hammadde ve malzeme tedarik ve nakliyesi ile ilgili giderlerin izlendiği hesaptır.

45. Yüklenmiş Mallar

Alıcı ve satıcı işletmeler arasındaki satış sözleşmesinde mal üzerinde tasarruf hakkının alıcıya ne zaman geçeceği kesin olarak belirlendiği durumlarda yüklenmiş mallar hesabı kullanılmaktadır. Malların alıcılara gönderilmek üzere yüklenilmesi durumunda bu hesap borçlandırılarak Mamuller veya Ticari Mallar hesabı alacaklandırılmaktadır. Bu malların satışı gerçekleştirildiğinde yevmiye kayıtları Yurt İçi Satışlar hesabının borçlandırılarak Yüklenmiş Mallar hesabının alacaklandırılması yoluyla yapılmaktadır.

46. Yurt İçi Satışlar

Bu hesap satılan mal ve hizmetlerden sağlanan satış hasılatı ile bunların maliyetlerinin karşılaştırılması amacıyla oluşturulmuştur. Hesabın borcunda maliyetler, alacağında ise satış gelirleri izlenmektedir. Örneğin, işletmenin peşin olarak mal satması durumunda yevmiye kayıtları bu hesabın alacaklandırılarak Kasa hesabının borçlandırılması yoluyla gerçekleştirilmektedir. Esas Üretim, Yüklenmiş Mallar, Mamuller ve Hizmet Maliyet Farkı ve Mamuller hesapları Yurt İçi Satışlar hesabının borcuna devredilerek kapatılmaktadırlar.

47. Maddi Duran Varlıkların Satışı

İşletmenin maddi duran varlıklarının satılarak veya herhangi bir şekilde işletme kayıtlarından silinmesini izlemek amacıyla oluşturulan bu hesabın borcunda maddi duran varlıkların kayıtlı değeri ve satışının gerçekleştirilebilmesi için yapılan giderler izlenmektedir. Hesabın alacağında ise maddi duran varlığın birikmiş amortisman tutarı ve satışından sağlanan gelirler takip edilmektedir. Maddi Duran Varlıkların Satışı hesabı da karşılaştırma hesabı olup hesabın bakiyesine bağlı olarak aktif veya pasif nitelikte olabilmektedir. Maddi duran varlığın satışının yevmiye kayıtları Maddi Duran Varlıkların Satışı hesabı alacaklandırılarak Diğer Alıcı ve Satıcılar hesabının borçlandırılması yoluyla yapılmaktadır. Dönem sonunda bu hesap da Dönem Kar veya Zararı hesabına devredilmektedir. Hesap borç bakiyesi verirse Maddi Duran Varlıkların Satışı hesabı gider, alacak bakiyesi verirse gelir hesabı olmaktadır. [56]

48. Diğer Aktiflerin Satışı

İşletmenin satışları Yurt İçi Satışlar ve Maddi Duran Varlıkların Satışı hesaplarında gösterilmeyen aktiflerinin satışlarının izlendiği hesaptır. Gayri-maddi aktiflerin, hisse senedi ve diğer yatırım araçlarının satışından sağlanan gelirler ve birikmiş amortisman tutarları hesabın alacağında, bu aktiflerin kayıtlı değeri ve satış giderleri ise borcunda takip edilmektedir. Diğer Aktiflerin Satışı hesabı da karşılaştırma hesabı olup hesabın bakiyesine bağlı olarak gelir veya gider hesabı olabilmektedir.

Dönem sonunda Diğer Aktiflerin Satışı hesabı da Dönem Kar veya Zararı hesabına devredilmektedir..

3.5.5. Hazır Değerler

50 Kasa

İşletmenin kasasındaki paraların kayıtlarının izlendiği hesaptır.

51 Bankalar (Yerli Para Hesabı)

İşletmenin bankadaki yerli para cinsinden paralarının tutarının takip edildiği hesaptır.

52 Bankalar (Döviz Hesabı)

İşletmenin bankadaki yabancı para cinsinden paralarının takip edildiği hesaptır. Bankalar (Döviz Hesabı) hesabı aşağıdaki alt hesaplara bölünmektedir:[57]

1. Ülke dahilindeki bankalardaki döviz hesabı

2. Yurtdışındaki bankalardaki döviz hesabı

3. Kambiyo Kur Farkları.

55. Bankalardaki Özel Hesaplar

Hesap işletmenin bankalarda olan yerli ve yabancı para cinsinden akreditif hesapları ve çek karnelerinin izlenmesi amacıyla oluşturulmuştur. Bankalardaki Özel Hesaplar hesabı aşağıdaki alt hesaplara bölünmektedir:

1. Akreditifler

2. Çek karneleri

İşletme tarafından akreditif hesabına para transferi gerçekleştirildiğinde Bankalardaki Özel Hesaplar hesabı borçlandırılarak Bankalar hesabı alacaklandırılmaktadır.

56. Senetler

Posta ve damga pulları, vadesi gelmiş tahvil kuponları, bedeli ödenmiş uçak biletleri, tatil biletleri gibi değerlerin kayıtlarının izlendiği hesaptır.

57. Yoldaki paralar

İşletmenin yoldaki paralarının kayıtlarının izlendiği hesaptır.

58. Kısavadeli Finansal Yatırımlar

İşletmelerin devlet tahvillerine, başka işletmelerin finansal yatırım araçlarına ve diğer bir yıldan kısa vadeli mali aktiflerine yaptıkları yatırımların izlendiği hesaptır.

Hesap aşağıdaki alt hesaplara bölünmektedir:[58]

1. Tahvil, Senet ve Bonolar

2. Alınan Depozito ve Teminatlar

3. Kısa Vadeli Alacak Senetleri.

3.5.6. Cari Hesaplar

60. Satıcılar

İşletmenin faaliyet konusu mal ve hizmet alımları sonucu ortaya çıkan senetli ve senetsiz borçların izlendiği hesaptır.

61. Verilen Avanslar

Satın alınacak mallar veya yaptırılacak işlerle ilgili olarak yapılan avans ödemelerinin kayıtlarının izlendiği hesaptır.

62. Alıcılar

Alıcılar hesabı işletmenin faaliyet konusu mal ve hizmet satışları sonucu ortaya çıkan senetli ve senetsiz bir yıldan kısa vadeli alacakların izlendiği hesaptır. Bu hesap aşağıdaki alt hesaplara bölünmektedir:

1. Alınan Çekler

2. Cari Alacaklar

3. Alacak Senetleri

63. Borç İtirazları

Borç itirazları işletmenin satıcılarla olan cari hesap bakiyesi konusunda uyuşmazlıklarının izlenmesi amacıyla oluşturulmuştur. Örneğin, işletmeye eksik mal gönderildiği tespit edildiğinde durum satıcılara iletilerek fark miktarının tutarı Borç İtirazları hesabında izlenenmektedir. Hesap aracılığıyla vergi cezası ve diğer cezalara olan işletme itirazları da takip edilmektedir.[59]

64. Alınan Avanslar

Bu hesap yurtiçine ve yurtdışına mal satışı yapmak üzere alınan avansların izlendiği hesaptır. Alınan Avanslar hesabı pasif hesaptır ve hesap bakiyesi alıcıların hesabından düşülerek kapatılmaktadır.

65. Emlak ve Bireysel Sigorta

Emlak ve Bireysel Sigorta hesabı sosyal sigorta ve sağlık sigortası dışında işletmenin kendi emlakını ve personelini sigortalaması hallerinde kullanılmaktadır. Sigorta ödemesi yapılırken bu hesap borçlandırılarak ödeme şekline bağlı olarak ilgili hesapların alacaklandırılmaktadır.

67. Bütçe Dışı Fonlara Ödemeler

Hesap işletmenin devlet bütçesi dışındaki fonlara ödedikleri meblağlar vs. hakkındaki kayıtları izlemek amacıyla oluşturulmuştur. Bütçedışı fonlara ödemeler hesabı ödemenin yapılmış olduğu fona bağlı olarak althesaplara ayrılmaktadır. Bütçe Dışı Fonlara Ödemeler hesabı da pasif karakterli hesaptır.

68. Ödenecek Vergi ve Fonlar

İşletmenin ekonomik faaliyetlerde bulunmasının sonucu ilgili mali mevzuat uyarınca mükellef veya sorumlu sıfatıyla işletmenin kendisine, personeline ve üçüncü kişilere ilişkin olarak ödenmesi gereken vergi, resim, harç, fon ve diğer bütçe ödemelerinin izlendiği hesaptır. Hesabın borç kısmında gerçekleştirilmiş ödemeler alacağında ise ödenmek için ayrılan tutarlar takip edilmektedir.

69. Ödenecek Sosyal Sigorta Kesintileri

İşletmenin, personelin hak edişlerinden sosyal güvenlik mevzuat hükümlerine göre kesintiye tabi tutmakla yükümlü bulunduğu, personele ait emeklilik keseneği ve sigorta primleri ile bunlara ilişkin işveren katılma payları ve işverence sosyal güvenlik kuruluşlarına ödenecek diğer yükümlülüklerin izlendiği hesaptır.

Hesabın aşağıdaki alt hesaplara bölünmesi öngörülmüştür:

1. Ödenecek sosyal güvenlik kesintileri

2. Ödenecek emeklilik fonu kesintileri

70. Ödenecek Ücret ve Maaşlar

İşletmenin işçilik giderleri tahakkuklarının izlendiği hesaptır. Ödenecek Ücret ve Maaşlar hesabında ödeme vadesi gelmiş ve hesaplanmış ücret ve maaşlar izlenmektedir.[60]

71. İş Avansları

İş Avansları hesabı işletme adına mal ve hizmet satın alacak, bir kısım gider ve ödemeleri yapacak personel ve personel dışındaki kişilere verilen avansların izlendiği hesaptır. Personele verilen avanslar hesabın borcunda, personel tarafından hesabı verilen avanslar ise hesabın alacağında takip edilmektedir.

Çeşitli nedenlerle işletmeye iade edilmeyen personel iş avansları Varlıkların Eksik İade Edilmesi ve Bozulmasından Kaynaklanan Kayıplar hesabına devredilmektedir.[61]

73. Personel Avansları

Personel ve işçilere maaş, ücret ve yolluklarına mahsuben önceden ödenen avansların, personel tarafından işletmeye verdiği maddi zarardan dolayı doğan personelin tazminat borçlarının ve personele veresiye satılmış mal ve hizmetlerden doğan alacakların kayıtlarının izlendiği hesaptır.

Personel Avansları Hesabı aşağıdaki althesaplara bölünmektedir:

1. Personele Kredili Olarak Satılmış Mallardan Doğan Alacaklar

2. Personele Verilen Avanslar

3. Personelin Maddi Tazminat Borcu

Personele verilen avanslar hesabın borcunda, personel tarafından geri verilen avans ödemeleri hesabın alacağında takip edilmektedir.

75. Ortaklara Borçlar

İşletmenin işletme ortakları ile olan borç alacak ilişkisinin takip edildiği hesaptır. Ortakların sermaye yatırımları hesabın alacağında, ortaklara kar payı vs. ödemeler ise hesabın borcunda takip edilmektedir.

Ortaklara Borçlar hesabı aşağıdaki althesaplara bölünmektedir:

1. Kuruluş Sermayesi Ödemelerinden Doğan Borç Alacak İlişkisi

2. Dağıtılan Karlardan Doğan Borç Alacak İlişkisi.

Ortaklara Borçlar hesabında işletmenin her bir ortağı ile olan borç alacak ilşkisi ayrı alt hesaplar açılarak izlenmektedir. Ortaklara Borçlar hesabı da karşılaştırma hesabıdır ve aktif-pasif niteliktedir.

76. Diğer Alıcı ve Satıcılar

İşletmenin ticari ilişkilerinin dışında kalan, sürekli olmayan nitelikte çeşitli işlerden doğan borç alacak ilişkilerinin izlendiği hesaptır.Diğer Alıcı ve Satıcılar hesabı da karşılaştırma hesabıdır ve aktif-pasif karakterli bir hesaptir. Satıcılara yapılan ödemeler hesabın borcunda, alıcılardan tahsil edilen tutarlar ise alacağında izlenmektedir. Her bir alıcı ve satıcı için ayrı alt hesap açılmaktadır.[62]

78. Bağlı Kuruluşlara ve İştiraklara Borçlar

İştirak ve bağlı kuruluşlara olan borçlar hesabın alacağında, bu kuruluşlardan alacaklar ise hesabın borcunda izlenmektedir. Bağlı Kuruluşlara ve İştiraklara Borçlar hesabı her bir iştirak ve bağlı kuruluş için ayrı alt hesap açılarak çalıştırılmaktadır.

79. Şubeler Arası Hesaplaşmalar

İşletmenin şube, temsilcilik ve diğer bu gibi kuruluşları ile olan cari hesaplaşmalarının izlendiği hesaptır. Hesap aşağıdaki althesaplara bölünmektedir:

1. Mal yönünden hesaplaşmalar

2. Parasal yönden hesaplaşmalar

İşletmenin diğer şubelere verdiği varlıklar hesabın borcunda, diğer şube ve temsilciliklerinden aldığı varlıklar ise hesabın alacağında takip edilmektedir.[63]

3.5.7. Mali Sonuç ve Karın Kullanımı

80. Dönem Kar veya Zararı

Dönem Kar veya Zararı hesabı dönem sonlarında sonuç hesaplarında yer alan gelir ve gider hesaplarının devredildiği hesaptır.

Gelir hesapları bu hesabın alacağına gider hesapları ise borcuna devredilmektedir. Hesabın bakiyesi işletmenin vergiden önceki dönem kârı veya zararını yansıtmaktadır.

Dönem Kar veya Zararı hesabı da Dağıtılmamış Kar (Karşılanmamış Zarar) hesabına devredilmektedir. Dönem Kar veya Zararı hesabının alacak bakiyesi vermesi dönem sonunda işletmede kar olması anlamına gelmektedir ve hesap Dağıtılmamış Kar (Karşılanmamış Zarar) hesabının alacağına devredilerek kapatılmaktadır.

Hesabın borç bakiyesi vermesi ise dönem sonunda işletmede zarar olması anlamına gelmektedir ve hesap Dağıtılmamış Kar (Karşılanmamış Zarar) hesabının borcuna devredilmektedir.[64]

81. Karın Kullanımı

Dönem karının dönem içinde çeşitli amaçlarla kullanılmasına ilişkin kayıtların izlendiği hesaptır. Karın Kullanımı hesabı aşağıdaki althesaplara bölünmektedir.

1. Kardan Vergi ve Diğer Fonlara Yapılan Ödemeler

2. Karın Başka Amaçlarla Kullanılması

Dönem sonunda hesap Dönem Karı veya Zararı hesabına devredilmektedir.[65]

82. Karşılıklar

İşletmenin menkul kıymetler ve şüpheli ticari alacaklar için ayırdığı karşılıkların kayıtlarının izlendiği hesaptır. Karşılıklar hesabı pasif bir hesaptır ve aşağıdaki althesaplara ayrılmaktadır:

1. Şüpheli Alacak Karşılıkları

2. Menkul Kıymet Değer Düşüklüğü Karşılığı

Tahsili imkansız hale gelen ve takibinden vazgeçilen şüpheli alacaklar Alıcılar hesabından Karşılık Giderleri hesabına devredilimektedir. Menkul kıymetlerin borsa veya piyasa değerinde önemli ölçüde yada sürekli olarak değer azalması olduğu tespit edildiğinde ortaya çıkacak olan zararların karşılanması amacıyla ayrılması gereken karşılıklar da bu hesapta izlenmektedir.

Karşılıklar hesabı Dönem Karı veya Zararı hesabının borcuna devredilerek kapatılmaktadır.

83. Gelecek Yıllara Ait Gelirler

Gelecek bilanço dönemlerine ait peşin tahsil olunan gelirlerin bir yıldan uzun süreye ait kısımlarının izlendiği hesaptır.

Gelecek Yıllara Ait Gelirler hesabı aşağıdaki althesaplara bölünmektedir:[66]

1. Gelecek Dönemlerin Gelir Hesabına Yazılmış Gelirler

2. Geçmiş Yıllara Ait Olan Kayıp ve Malların Eksik Gönderilmesinden Doğan

Alacaklar

3. Eksik Tahsil Olunan Gelirlerin Kayıtlı Değeri İle Sorumlu Kişilerden Tahsil Edilen Meblağ Arasındaki Fark

4. Kambiyo Kur Farkları.

Geçmiş Yıllara Ait Olan Kayıp ve Malların Eksik Gönderilmesinden Doğan Alacaklar althesabında işletmenin geçmiş yıllara ait olan gelirlerinin eksik tahsil edilmesinden doğan ve gelecek bilanço dönemlerinde tahsil olunacak alacaklar izlenmektedir.

84. Varlıkların Eksik Geri Gelmesi ve Bozulmasından Kaynaklanan Kayıplar

Bu hesap varlıkların eksik gelmesi, bozulması ve çalınmasından kaynaklanan kayıpların izlendiği hesaptır. Kayıptan sorumlu personelin tespit edildiği durumlarda yevmiye kayıtları bu hesabın alacaklandırılarak Personel Avansları hesabının borçlandırılması yoluyla gerçekleştirilmektedir.

Zarardan sorumlu kişilerin tespit edilmesinin imkansız olduğu hallerde hesap dönem sonunda Dönem Kar veya Zararı hesabına devredilerek kapatılmaktadır.

3.5.8. Sermaye ve Yedekler

85. Sermaye

İşletmeye tahsis edilen veya işletmenin ana sözleşmesinde yer alan ve sicil kayıtlarında tescil edilmiş bulunan sermaye tutarının gösterildiği hesaptır. Kuruluş sermayesinin oluşturulması yasalar ve tesis belgelerince düzenlenmektedir.[67] İşletmeye ortaklar tarafından sermaye yatırımları yapılırken Ortaklara Borçlar hesabı borçlandırılarak Sermaye hesabı alacaklandırılmaktadır.

86. Kar Yedekleri

Kanun, anasözleşme hükümleri ya da ortaklıkların yetkili organları tarafından alınan kararlar uyarınca, dağıtılmamış veya alıkonulmuş karlar bu hesap grubunda gösterilmektedir.

İşletme tarafından bu hesaba yedekler ayrıldığında Kar Yedekleri hesabı alacaklandırılarak Karın Kullanımı hesabı borçlandırılmaktadır.

Yedeklerin ayrılma nedenine bağlı olarak Kar Yedekleri hesabı Statü Yedekleri, Diğer Kar Yedekleri gibi alt hesaplara ayrılmaktadır.[68]

87. Sermaye Yedekleri

Sermaye Ydekleri hesabı hisse senedi ihraç primleri, maddi duran varlık yeniden değerleme değer artışları gibi sermaye hareketleri dolayısıyla ortaya çıkan ve işletmede bırakılan tutarların ve bedelsiz alınan varlıkların kayıtlarının izlendiği hesaptır.

Sermaye yedekleri hesabı aşağıdaki althesaplara ayrılmaktadır:[69]

1. Yeniden Değerleme Sonucu Maddi Duran Varlık Değer Artışı.

2. Hisse Senedi İhraç Primleri

3. Bedelsiz Alınan Varlıklar

88. Dağıtılmamış Kar (Karşılanmamış Zarar)

İşletme sahip ve ortaklarına dağıtılmamış karların veya işletme sahip ve ortaklarınca karşılanmamış zararların kayıtlarının izlendiği hesaptır. İşletme ana sözleşmesinde oluşturulması öngörülmüş belirli amaçlara yönelik fonlara ayrılan tutarlar da bu hesapta takip edilmektedir.

Hesap aşağıdaki althesaplara bölünmektedir:

1. Cari Döneme Ait Dağıtılmamış Kar (Karşılanmamış Zarar)

2. Geçmiş Yıllar Dağıtılmamış Karı (Karşılanmamış Zararı)

3. Tasarruf Fonu

4. Sosyal Fon

5. Tüketim Fonu

Tasarruf Fonu işletme tarafından yeni varlıkların alınması, üretimin modernizasyonu, yeni teknolojilerin tatbiki ves. bu gibi amaçları gerçekleştirebilmek için oluşturulmaktadır.

Sosyal fon personelin ihtiyaçları için oluşturulmaktadır ve sosyal amaçlı etkinliklerin düzenlenmesine, işletme personelinin ilmi, kültürel ve sosyal faaliyetlerinin arttırılmasına hizmet etmektedir.

Tüketim Fonu işletme personelinin motivasyonunu arttırmak amacıyla onların çeşitli tüketim ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik olarak oluşturulmaktadır.[70]

Hesabın alacak bakiyesi vermesi işletme sahip ve ortaklarına dağıtılmamış karın, borç bakiyesi işletme vermesi ise sahip ve ortaklarınca karşılanmamış zararın olduğu anlamına gelmektedir.

89. Borç ve Gider Karşılıkları

İleride oluşacağı öngörülen gider ve masraflar için ayrılan karşılıkların izlendiği hesaptır. Ayrılan karşılıklar hesabın alacağında, karşılıkların kullanımını ise hesabın borcunda takip edilmektedir. Maddi duran varlıkların tamiri için, kıdem tazminatlarının ödenilmesi için, sanayinin mevsimlik hazırlıklarının yapılması için ayrılan karşılıklar bu hesap aracılığıyla izlenmektedir.[71]

3.5.9 Krediler

90. Kısavadeli Banka Kredileri

Banka ve diğer finans kurumlarından sağlanan kısa vadeli kredilerin kayıtlarının izlendiği hesaptır.

92. Uzunvadeli Banka Kredileri

Banka ve diğer finas kuruluşlarından sağlanan orta ve uzun vadeli kredilerin kayıtlarının izlendiği hesaptır.

93. Personel İçin Alınan Banka Kredileri

Banka ve diğer finans kuruluşlarından sağlanan ve işletme personeline ev alma, yazlık alma vs. işler için verilen kredilerin izlendiği hesaptır.

94. Diğer Kısavadeli Mali Borçlar

Bu hesap banka ve finans kurumları dışındaki diğer kuruluşlardan sağlanan vadesi bir yıldan kısa olan mali borçların takip edilmesi amacıyla oluşturulmuştur.

95. Diğer Uzunvadeli Mali Borçlar

Diğer Uzunvadeli Mali Borçlar hesabı banka ve finans kurumları dışındaki kuruluşlardan sağlanan orta ve uzunvadeli mali borçların takip edildiği hesaptır.[72]

96. Belirli Giderlere Tahsisatlar

Bu hesap aracılığıyla belirli amaçların gerçekleştirilmesi veya çeşitli etkinliklerin düzenlenmesine yönelik olarak devletten ve diğer kuruluşlardan sağlanan fonların kayıtları izlenmektedir[73].

97. Kiradan Doğan Borçlar

Uzun vadeli olarak kiralanmış maddi duran varlıkların kira borçlarının izlendiği hesaptır.

Kira borcu tahakkuk ettiğinde bu hesap alacaklandırılarak Uzun Vadeli Kiralanmış Maddi Duran Varlıklar hesabı borçlandırılmaktadır.

3.5.10. Nazım Hesaplar

Bu hesap grubu işletmede bulunup da işletmeye ait olmayan veya mülkiyeti işletmeye ait olup da işletmede bulunmayan bazı değerlerin takip edildiği, işletmeye ait sorumlulukların belirtildiği hesaplardan oluşmaktadır.

001. Kiralanmış Maddi Duran Varlıklar

İşletme tarafından kiralanmış ve kayıtları Uzunvadeli Kiralanmış Maddi Duran Varlıklar hesabında izlenmeyen maddi duran varlıkların kayıtlarının takip edildiği hesaptır.

002. Emanete Kabul Edilmiş Varlıklar

İşletme tarafından emanete kabul edilmiş varlıkların kayıtlarının izlendiği hesaptır.

003. İmal Edilmek İçin Teslim Alınan Varlıklar

İşletme tarafından imal edilmek için başka işletmelerden alınan hammadde ve malzemelerin kayıtlarının izlendiği hesaptır.

004. Satılmak İçin Alınmış Mallar

Satılmak üzere teslim alınan ve mülkiyetinin işletmeye ait olmadığı malların kayıtları bu hesapta izlenmektedir.

005. Montaj Edilecek Tesis Makine ve Cihazlar

İşletmenin montaj edilmek üzere almış olduğu, mülkiyeti işletmeye ait olmayan ve iş tamamlandıktan sonra geri vereceği tesis, makine ve cihazların kayıtlarının izlendiği hesaptır.

006. Muhasebe Kayıt Belgeleri

İşletmenin muhasebe departmanı tarafından korunan muhasebe kayıt belgelerinin kayıtlarının izlendiği hesaptır. Muhasebe Kayıt belgeleri bu hesapta sembolik değerden kaydedilmektedirler.

007. Vazgeçilen Ticari Alacaklar

Vazgeçilen Ticari Alacaklar hesabı tahsili imkansız hale gelmiş vazgeçilen ticari alacaklarla ilgili bilgilerin takip edilmesi amacıyla oluşturulmuştur. Vazgeçilen ticari alacaklar zarara devredildikten sonra borçluların ödeme durumlarında bir değişiklik ortaya çıkması durumunda tekrar takip edilmesi amacıyla 5 yıl süreyle her bir borç için ayrı ayrı izlenen hesaptır. Dönem Kar veya Zarar hesabına zarar olarak devredilen vazgeçilen alacaklar bu hesabın alacağında takip edilmektedir[74].

008. Alınan Teminatlar

Sipariş edilen işler ve verilen borçlar için alınan teminatların izlendiği hesaptır. Alacaklar tahsil edildiğinde Alınan Teminatlar hesabı kapatılmaktadır.

009. Verilen Teminatlar

Alınan mal ve hizmetler için verilen teminatların izlendiği hesaptır. Verilen Teminatlar hesabı borçlar ödendikten sonra kapatılmaktadır.

014. Ev Fonu Amortismanı

İşletme tarafından oluşturulan ev fonuna yapılması gereken amortisman ödemelerinin izlendiği hesaptır. Ev fonları işletmeler tarafından personelin evle temin edilmesi amacıyla oluşturulmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde bütün büyük işletmeler tarafından oluşturulan fonlarda biriken kaynaklarla işletme personeli için konut inşa edilmekteydi. Günümüzde bu uygulamaya çok nadir olarak rastlanmaktadır. Bu fona amortisman fonlara amortisman ayırma oranında ayrılmaktadır.

015. Yol, Bahçe ve Diğer Yapıların Amortismanı

Yol, bahçe ve diğer yapılar için ayrılan amortisman tutarlarının izlenmesi amacıyla oluşturulan hesaptır[75].

3.6. MALİ TABLOLARIN DÜZENLENMESİ

Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı 15 Eylül 1995 tarihli İ-80 no.lu kararı ile ticari işletmelerin aşağıdaki mali tabloları düzenlemeleri zorunlu kılınmıştır:

1. İşletme Bilançosu

2. Gelir Tablosu ve Kar Dağıtım Tablosu

3. İşletme Bilançosuna İlave

İşletmeler Maliye Bakanlığının izni ile mali tabloların düzenlenmesinde işlerinin özelliklerinin gerektirdiği değişiklikleri yapabilmektedirler.

Bu temel tablolara ek olarak Borç Değişim Tablosu, Gayri-Maddi Aktifler Değişim Tablosu, Duran Varlıklar Değişim Tablosu, Nazım Hesaplar Değişim Tablosu gibi tablolar düzenlenmektedir.[76]

3.6.1. Bilanço

Bilanço işletmenin belli bir tarihte sahip olduğu varlıklar ile bu varlıkların sağlandığı kaynakları gösteren bir tablodur.

Azerbaycan Muhasebe Sisteminde bilanço 3 aktif ve 2 pasif olmak üzere 5 bölümden oluşmaktadır. Birçok muhasebe hesabı bilançoda direkt olarak yer almamaktadır. Bazı bilanço kalemleri bir kaç hesabın toplamından oluşmaktadır. Bu kalemlerin karşısında parantez dahilinde toplamı yapılacak hesap numaraları belirtilmektedir. Bilanço kalemleri kod numaralarına göre sıralandırılmaktadır.

Bilançoda aktifler duran varlıklardan dönen değerlere doğru sıralandırılmaktadır. Yabancı kaynaklar ise uzun vadeli yabancı kaynaklardan kısa vadeli yabancı kaynaklara doğru sıralandırılmaya tabi tutulurken, özkaynaklar bilançonun pasif kısmının başlangıcında yer almaktadırlar.

İşletme özet bilanço tipi aşağıdaki gibidir :

AKTİF PASİF

Duran Varlıklar Özkaynaklar

Stoklar ve Giderler Yabancı Kaynaklar ve Diğer Pasifler

Hazır Değerler, Cari Hesaplar ve

Diğer Aktifler

Hesaplar bilançoda az likit olan hesaplardan likiditesi yüksek hesaplara doğru sıralandırılmaktadır.[77]

Bilançoda ek bilgi olarak dipnotlar yer almamaktadır.

İşletme Ayrıntılı Bilanço Tipi

AKTİF		Satır Kodu		Dönem Başındakı Değeri		Dönem Sonu Değeri
1.Duran Varlıklar:
Maddi Duran Varlıklar :
Dönem Başı değeri*(01,03)		010
Birikmiş Amortismanlar(02)		011
Net Defter Değeri		012
Gayri Maddi Aktifler:
Dönem Başı değeri*(04)		020
Tükenme Payı*(05)		021
Net Defter Değeri		022
Montaj Edilecek Tesis Makine
ve Cihazlar(07)		030
Yapılmakta Olan Yatırımlar(08,61)		040
Mali Duran Varlıklar(06)		050
Ortaklara Borçlar(75)		060
Diğer Duran Varlıklar		070
1.Bölümün Toplamı		080
2.Stoklar ve Giderler
Üretim Malzemeleri(10,15,16)		100
Ufak Hayvanlar(11)		110
Değeri Az Olan ve Çabuk
Eskiyen Mallar:
Dönem Başı Değeri*(12,16)		120
Birikmiş Amortismanlar(13)		121
Net Defter Değeri		122
Tamamlanmamış Üretim
(20,21,23,29,30,36,44)		130
Gelecek Dönem Giderleri(31)		140
Mamuller(40)		150
Ticari Mallar(satış fiyatı ile)(41)		160
Ticari Mal İskontoları*(42)		161
Ticari Mallar(alış fiyatı ile)		162
İndirilecek KDV(19)		175
Diğer Stoklar ve Giderler		176
2.Bölümün Toplamı		180
3.Hazır Değerler,Cari Hesaplar
ve Diğer Aktifler
Yüklenmiş Mallar(45)		199
Ticari Mal ve Hizmet Satışından
Doğan Alacaklar(62,76)		200
Alacak Senetleri(62)		210
Bağlı Kuruluş ve İştiraklerden
Alacaklar(78)		220
Devlet Bütçesinden Alacaklar(68)		230
Personelden Alacaklar(73)		240
Diğer Alacaklar		250
Verilen Avanslar(61)		260
Kısavadeli Finansal Yatırımlar(58)		270
Hazır Değerler:
Kasa(50)		280
Bankalar(yerli para hesabı)(51)		290
Bankalar(döviz hesabı)(52)		300
Diğer Hazır Değerler(55,56,57)		310
Diğer Dönen Değerler		320
3.Bölümün Toplamı		330
İşletme Faaliyet Zararları:
Geçmiş Yıllar Zararları(88)		340
Hesap Dönemi Faaliyet Zararı		350
AKTİF TOPLAMI(080,180,330,
340 ve 350 nolu satırların toplamı)		360

	PASİF		Satır Kodu		Dönem Başındakı Değeri		Dönem Sonu Değeri
	1.Özkaynaklar
	Sermaye(85)		400
	Sermaye Yedekleri(87)		401
	Kar Yedekleri(86)		402
	Tassaruf Fonu Ayırmaları(88)		410
	Tüketim Fonuna Ayırmalar(88)		420
	Sosyal Fona Ayırmalar(88)		430
	Geçmiş Yıllar Dağıtılmamış Karı(88)		021
	Belirli Giderlere Tahsisatlar(96)		450
	Kiradan Doğan Borçlar(97)		460
	Dönem Karı:
	Dönem Karı *(80)		470
	Karın Kullanımı*(81)		471
	Dağıtılmamış Dönem Karı		472
	1.Bölümün Toplamı		480
	2.Yabancı Kaynaklar ve Diğer
	Pasifler
	Uzunvadeli Banka Kredileri(92)		500
	Diğer Uzunvadeli Mali Borçlar(95)		510
	Kısavadeli Banka Kredileri(90)		600
	Personel İçin Alınan Banka
	Kredileri(93)		610
	Diğer Kısavadeli Mali Borçlar(94)		620
	Diğer Borçlar:
	Satıcılar(60,76)		630
	Borç Senetleri(60)		640
	Ödenecek Ücret ve Maaşlar(70)		650
	Ödenecek Sosyal Güvenlik
	Kesintileri(69)		660
	Emlak ve Bireysel Sigorta(65)		670
	Bağlı Kuruluş ve İştiraklere
	Olan Borçlar(78)		680
	Bütçe Dışı Fonlara Ödemeler(67)		690
	Ödenecek Vergi ve Fonlar(68)		700
	Diğer Borçlar		710
	Alınan Avanslar(64)		720
	Ortaklara Borçlar(75)		725
	Gelecek Yıllara Ait Gelirler (83)		730
	Borç ve Gider Karşılıkları(89)		740
	Karşılık Giderleri(82)		750
	Diğer Kısavadeli Pasifler		760
	2.Bölümün Toplamı		770
	PASİF TOPLAMI (480 ve 770 nolu		780
	satırların toplamı

* Bu kalemler bilanço toplamı yapılırken dikkate alınmamaktadır.

3.6.2. Gelir Tablosu ve Kar Dağıtım Tablosu

Gelir Tablosu, işletmenin belli bir dönemde elde ettiği tüm gelirler ile aynı dönemde katlandığı bütün maliyet ve giderleri ve bunların sonucunda işletmenin elde ettiği dönem net karı veya zararını gösteren bir tablodur.

Gelir Tablosu kalemlerinin de kod numaraları bulunmaktadır. İşletmelerin gelir tablolarını karşılaştırmalarda kolaylık sağlamak ve anlam birliği oluşturmak amacıyla öngörülen formlara uygun olarak düzenlemeleri gerekmektedir. Tutarı olmayan kalemler gelir tablosunda yer almamaktadır. Gelir Tablosunda da açıklayıcı bilgi olarak dipnotlara yer verilmemektedir.

Kar Dağıtım Tablosu işletmenin dönem karının dağıtım biçimini gösteren bir tablodur. Bu tablo, özellikle sermaye şirketlerinde dönem karından ödenecek vergilerin, ayrılacak yedeklerin ve ortaklara dağıtılacak kar paylarının açıkça görülmesi için düzenlenmektedir. Kar Dağıtım Tablosu üç ayrı tablodan oluşmaktadır. Birinci tabloda kardan ödenen vergiler, ayrılan yedekler ve işletmenin oluşturduğu çeşitli amaçlara yönelik fonlara ayrılan ödemeler izlenmektedir. İkinci tabloda, işletmenin vergi ödemeleri ödenen vergiler itibariyle ayrı ayrı olarak gösterilmektedir. Düzenlenen Kar Dağıtım Tablolarından üçüncüsünde karın vergi indirimi hesaplanırken dikkate alınacak giderlere harcanan miktarı gösterilmektedir. Çevre koruma tedbirleri, araştırma-geliştirme giderleri, okul, hastane yapım için yapılan harcamalar ve diğer giderler belirlenmiş sınırlar dahilinde vergi matrahından düşülmektedir.[78]

Gelir Tablosu ve Kar Dağıtım Tablosu

I. Gelir Tablosu

	Kod no.	Gelir	Gider
Brüt Satışlar	010
Katma Değer Vergisi	015
Tütün ve Alkollü İçkiler Vergisi	020
Satışların Maliyeti	040
Brüt Satış Karı Veya Zararı	050
Diğer Satışlardan Kar Veya Zarar	060
Diğer Faaliyetlerden Kar veya Zarar	070
İştirak ve Bağlı Ortaklıklardan Temettü Gelir veya Giderleri ve Hisse Senedi Gelir veya Giderleri	071
Kambiyo Gelir veya Giderleri	072
Bedelsiz Alınmış Varlıklar	073
Dönem Karı veya Zararı	080
Bilanço Karı veya Zararı	090
Gelir Tablosunun Ait Olduğu Firma Sayısı	091

II. Kar Dağıtım Tablosu

Kod no.

Dönem Sonu Toplamı

Devlet Bütçesine Ödemeler

Yedekler ve Diğer Ayırmalar

Tasarruf Fonu Ödemeleri

Tüketim Fonu Ödemeleri

Hayır Kuruluşlarına Ödemeler

Diğer Amaçlarla Ödemeler : Emeklilik Fonu Ödemeleri

200

210

220

230

240

250

III. Kar Dağıtım Tablosu

Kod no.

Hesaplanan

Ödenen

Emlak Vergisi

Gelir Vergisi Stopajı

Doğal Kaynaklar Kullanım ve Çevre Vergisi

Toprak Vergisi

................................

Katma Değer Vergisi

Tütün ve Alkollü İçkiler Vergisi

İhracat Vergisi

İthalat Vergisi

Gelir Vergisi

Nakliye Vergisi

Diğer Vergiler

Ekonomik Ambargolar

300

310

340

350

351

352

355

356

360

375

380

381

386

390

IV. Vergi İndirimi Hesaplanırken Dikkate Alınan Giderler

Kod no

Hesap Döneminde Ödenen

Sermaye Yatırımları

Araştırma - Geliştirme Giderleri

Çevre Koruma Tedbirlerine Yapılan Harcamalar

Okul, Hastane, Spor Okulu, Bakımevi Yapımı ve Giderlerine Katılma Harcamaları (Yerel Yönetimler Tarafından Belirlenmiş Normlar Dahilinde)

500

510

520

530

3.6.3. İşletme Bilançosuna İlave

İşletme Bilançosuna İlavede işletmenin belli bir hesap döneminde sağladığı fon kaynakları ve bunların kullanımı gösterilmektedir. Bu tablo tek tablo olarak düzenlenmekte ve üç bölüme ayrılmaktadır. Birinci ve ikinci bölümlerde işletme fonları, işletmenin fon yönetimi, yatırım ve finansman politikası hakkında bilgi verilmektedir. İşletme Bilançosuna İlavenin ekinde ise işletmenin devlet ve diğer kurumlardan araştırma – geliştirme, zararın karşılanması, yatırımların finansmanı ve diğer amaçların gerçekleştirilmesi için almış olduğu fonlar gösterilmektedir.[79]

İşletme Bilonçosuna İlave

Fonlar

Kod no.

Dönem Başı Tutarı

Dönem İçinde Girişler

Dönemde Harcanan

Dönem Sonu Tutarı

I. Sermaye

Kar Yedekleri

Sermaye Yedekleri

Yedek Fonlar

Geçen Yıllar Dağıtılmamış

Karı

.............................................

Sosyal Amaçlı Fonlar

............................................

Devlet Bütçesinden Sağlanan Belirli Amaçların Gerçekleştirilmesine Yönelik Fonlar

Diğer Fonlardan Sağlanan Belirli Amaçların Gerçekleştirilmesine Yönelik Fonlar

.............................................

I. Kısmın Toplamı

II. Diğer Fonlar Ve Yedekler

..............................................

Borç Ve Gider Karşılıkları

Şüpheli Ticari Alacak Karşılıkları

..............................................

II. Kısmın Toplamı

010

020

030

040

050

060

061

062

070

080

090

100

110

120

130

140

141

142

150

160

170

180

EK

Kod no.

Bütçeden

Diğer Fonlardan

Alınanlar:

Sermaye Yatırımlarının Finansmanı İçin

Araştırma Geliştirme Faaliyetlerinin

Finansmanı İçin

Zararın Karşılanması İçin

Sosyal Amaçlı Giderlerin Finansmanı İçin

Diğer Amaçların Gerçekleştirilmesi İçin

191

192

193

194

195

www.asif.co.sr

4. TÜRK MUHASEBE SİSTEMİ İLE AZERBAYCAN MUHASEBE SİSTEMİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

4.1. DÜNYADA UYGULANMAKTA OLAN MUHASEBE SİSTEMLERİ

Muhasebe içinde bulunduğu çevreden etkilenip şekillendiği için ticari ortam ve iş çevresi açısından benzer özellikler arz eden ülkeler birbirine benzer muhasebe sistemine sahip olmaktadırlar.[80] Değişik ülkelerdeki muhasebe uygulamaları araştırmacılar tarafından benzerlikleri göz önüne alınarak değişik şekillerde gruplandırılmaktadır. Ancak aynı grupta yer alan ülkelerin uygulamaları arasında da tam bir benzerlik olduğunu söylemek mümkün değildir.[81] Uluslararası muhasebe araştırmalarında özellikle beş değişik “muhasebe sistemi modeli” üzerinde durulmaktadır:

İngiliz – Amerikan Modeli Avrupa Modeli Güney Amerika Modeli Karma Ekonomi Modeli Merkezi Planlı Ekonomiler Modeli

4.1.1. İngiliz – Amerikan Modeli

Bu modelin uygulandığı başlıca ülkeler Büyük Britanya, ABD ve Hollanda’dır. Bu ülkelerde gelişmiş hisse senedi ve tahvil piyasaları mevcuttur ve muhasebe sistemi hisse senedi yatırımcıları ve kredi veren kuruluşların karar almalarını kolaylaştıracak bilgi üretme yönünde geliştirilmiştir. Bu model finansal muhasebe bilgilerinden yararlananların uzman olmalarını gerektirmektedir.

4.1.2. Avrupa Modeli

Türkiye de dahil olmak üzere Avrupa ülkelerinin büyük çoğunluğu ve Japonya bu modeli uygulamaktadır. Bu ülkelerde işletmeler sermaye ihtiyacının önemli kısmını bankalardan temin etmektedirler. Muhasebe sistemi yasalarca düzenlenmektedir ve işletmeler bu yasal çerçeveye bağlı olarak muhasebe kayıtlarını tutmaktadırlar. Muhasebe sistemi işletmeye kredi sağlayan kuruluşların karar almalarını kolaylaştıracak şekilde organize edilmemiştir. Muhasebe sisteminin oluşturulmasında daha çok gelir vergisinin hesaplanması ve hükümetin makro-ekonomik planı ile uyumluluğun sergilenmesi amaçlarına ağırlık verilmektedir. Fransa, Almanya, İtalya gibi gelişmiş Avrupa ülkelerinde de bu model uygulanmaktadır.[82]

4.1.3. Güney Amerika Modeli

Bu model bir çok Güney Amerika ülkelerince uygulanmaktadır. Modelin diğer modellerden en önemli farkı, devamlı olarak muhasebe kayıtlarında enflasyon düzeltmelerinin yapılmasıdır. Muhasebe modeli bu ülkelerde sık sık yaşanan yüksek oranlı enflasyonun etkilerini yansıtmaktadır. Muhasebe sistemi hükümet planlarının ihtiyacına uygun şekilde organize edilmektedir. Mali tabloların düzenlenmesinde vergi gelirlerinin hesaplanmasına hizmet eden ilkeler temel alınmaktadır.

4.1.4. Karma Ekonomi Modeli

Karma Ekonomi Modeli Eski Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri ve Doğu Avrupa ülkelerinde uygulanmaktadır. Bu ülkelerin bir çoğu serbest piyasa ekonomisine geçiş dönemini yaşamaktadırlar. Muhasebe sistemi özel işletmelerle beraber merkezi planlı ekonomi döneminden kalan ve eski yöntemlerle idare edilmekte olan kamu iktisadi kuruluşlarının ihtiyaçlarına aynı şekilde cevap vermektedir. Bu ülkelerin bir çoğunda devletin ekonomideki rolü etkinliğini sürdürmektedir.

Muhasebe sisteminde serbest piyasa ekonomisinin gerektirdiği değişiklikler yapılırken İngiliz – Amerikan Modeli temel alınmıştır ve yatırımcılar, bankalar, yabancı finansal kuruluşlar için bilgi sağlamak amacı ön planda tutulmuştur. Rusya, Azerbaycan, Ukrayna gibi eski Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri ile birlikte Polonya, Romanya ve Macaristan’da da bu muhasebe sistemi modeli uygulanmaktadır.

4.1.5. Merkezi Planlı Ekonomiler Modeli

Bu model Küba ve Kuzey Kore’de uygulanmaktadır. Bu ülkelerde tüm üretim kaynaklarının tek sahibi devlettir ve sermaye ihtiyacı sadece devlet tarafından sağlamaktadır. Bu nedenle sistemin başlıca kullanıcıları devlet planlama kuruluşlarıdır. Üretim girdileri devlet tarafından sağlanmaktadır ve üretim çıktısı planlarda öngörülmektedir. İşletme başarısı karlılıkla ölçülmemekte, üretim miktarı ve maliyet kriterleri esas alınmaktadır. Bu ülkelerin başında gelen Çin giderek Karma Ekonomi Modeline yakın bir muhasebe sistemini uygulamaktadır.[83]

4.2. BELGE DÜZENİ AÇISINDAN TÜRK VE AZERBAYCAN MUHASEBE SİSTEMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

4.2.1. Belge Düzenlerinin Benzerlikler Yönünden Karşılaştırılması

Düzenlenilmesi zorunlu kılınmış belgeler ve bu belgelerin düzenlenme şekil şartları açısından Türk ve Azerbaycan muhasebe belge düzenleri benzerlik göstermektedirler. Her iki ülkede ticari işletmeler tarafından fatura, irsaliye, ücret bordrosu, perakende satış belgeleri, tahsilat makbuzu gibi belgeler düzenlenilmektedir. Belgeler matbaalar tarafından basılmaktadır ve matbaa işletmecisinin bu belgelerin en alt kısmına dipnot şeklinde adını, soyadını, varsa ticaret ünvanını, adresini, bağlı bulunduğu vergi dairesi ve hesap numarasını yazması gerekmektedir.

4.2.1.1. Fatura

T.C. VUK madde 232 birinci ve ikinci sınıf tüccarlarla defter tutmak zorunda olan çiftçileri birinci ve ikinci sınıf tüccarlara, serbest meslek erbabına, kazançları basit usulde belirlenen tüccarlara, defter tutmak zorunda olan çiftçilere ve vergiden muaf olan esnafa sattıkları mal ve hizmetler için fatura düzenlemeye ve bunları da fatura istemeye ve almaya zorunlu kılmaktadır.[84].

Muhesebe Belgelerinin Düzenlenilmesi ve Onların Kullanılması Usulleri Hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Talimatı gelirleri gerçek usulde tespit edilen tüccarların diğer işletmelere sattıkları mal ve hizmetler için fatura düzenlemesini zorunlu kimakta ve bu işletmelere de faturayı isteme ve alma zorunluluğunu getirmektedir.[85]

Her iki muhasebe sistemi açısından faturada bulunması gereken en az bilgiler benzerlik göstermektedir. Faturalar sıra numarası ile ve mürekkeple yazılmakta en az bir asıl ve bir örnek olarak düzenlenilmektedir.

4.2.1.2. Perakende Satış Belgeleri

Perakende satış fişleri, makineli kasaların kayıt ruloları ve giriş ve yolcu taşıma biletleri şeklinde sıralayabileceğimiz perakende satış belgelerinin düzenlenilmesi açısından her iki muhasebe sistemi benzerlik göstermektedir. Bu belgeler seri ve sıra numarası ile yazılmakta ve iki nüsha olarak düzenlenilmektedir. Belgelerde işletme veya mükellefin adı, belgelerin düzenlenme tarihi ve alınan paranın miktarı gösterilmektedir.

4.2.1.3. Tahsilat Makbuzu

İşletmeler tarafından tahsil ettikleri paraya karşılık olarak düzenlenmekte olan tahsilat makbuzları düzenlenme şekil şartları açısından Azerbaycan ve Türk Muhasebe sistemlerinde aynı özellikleri taşımaktadırlar. Makbuzlar iki nüsha olarak müteselsil sıra numaralı düzenlenmektedirler.

4.2.1.4. Ücret Bordrosu

Ücret bordroları belirtilmesi gereken asgari bilgiler ve bordronun düzenlenme şekil şartları açısından her iki belge düzeninde aynı özellikleri taşımaktadır.

4.2.2. Belge Düzenlerinin Farklılıklar Yönünden Karşılaştırılması

İşletmelerin kullanacakları muhasebe belgeleri, bu belgelerin düzenlenme şekil şartları Türk Muhasebe Sisteminde Vergi Usul Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu ilgili hükümleri ile açık ve net bir şekilde açıklanmaktadır. Azerbaycan’da muhasebe belgeleri ve onların düzenlenme şekil dartları Muhasebe Belgelerinin Düzenlenmesi ve Onların Kullanılması Hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Talimatınca düzenlenilmektedir. Fatura, irsaliye, perakende satış belgeleri, tahsilat makbuzu, ücret bordrosu gibi belgelerin düzenlenilmesinde benzerlikler bulunmakla beraber bazı belgelerin düzenlenilmesi açısından muhasebe belge düzenleri farklılık arzetmektedirler. Azerbaycan’da muhasebe belgeleri özel izin almış matbaalar tarafından basılmaktadır

4.2.2.1. Kasa Tahsilat Makbuzu

Azerbaycan Muhasebe Sistemi açısından serbest meslek erbabı, çiftçiler ve esnaflar tarafından yapılan işler veya satılan mallar karşılığında parayı veren kimselere kasa tahsilat makbuzu düzenleyip verilmesi gerekmektedir. Türk belge düzeninde yer alan serbest meslek makbuzundan farklı olarak kasa tahsilat makbuzu esnaflar ve çiftçilerce de düzenlenilmektedir. Kasa tahsilat makbuzu Türkiye’de düzenlenilmekte olan gider pusulası, müstahsil makbuzu ve serbest meslek makbuzu gibi belgelerin yerine kullanılmaktadır.

4.2.2.2. Ücret Bordrosu

Ücret bordrosunun düzenlenmesinin şekil şartları açısından muhasebe belge düzenleri benzer özellikler taşımaktadırlar. Türkiye’de işverenlerin ödedikleri ücret ve maaşlara karşılık olarak ücret bordrosu düzenlemeleri zorunlu kılınmıştır. Azerbaycan Muhasebe Sisteminde işverenlere ücret bordrosu düzenleme zorunluluğu getirilmemiş, istedikleri takdirde işverenlerin her bir ücret ve maaş ödemesi için ayrı gider makbuzu düzenleyebilecekleri açıklanmıştır. Bu gider makbuzunun ücret ödemesi yapılan işçi ve memurlara imzalatılması, iki nüsha olarak düzenlenilmesi gerekmektedir.[86]

4.3. MUHASEBE KAYIT DÜZENİ AÇISINDAN TÜRK VE AZERBAYCAN MUHASEBE SİSTEMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

4.3.1. Muhasebe Kayıt Düzenlerinin Benzerlikler Yönünden Karşılaştırılması

Muhasebe kayıt düzenleri tutulması zorunlu defterler ve defterlerin tutulma şekilleri açısından benzerlikler taşımaktadırlar. Azerbaycan’da gelirleri gerçek usulde vergilendirilmeye tabi tutulan işletmelerin Türkiye’de bilanço esasına göre defter tutmakla yükümlü olan tacirlerin düzenledikleri yevmiye defteri, defteri kebir ve envanter defterini tanzim etmek zorunluluğu bulunmaktadır. Her iki ülke muhasebe kayıt düzeni açısından esnaflar ticari defter tutmak yükümlülüğünden muaf tutulmaktadırlar.

4.3.1.1. Yevmiye Defteri

Yevmiye defterleri defterlerin düzenlenme şekli ve yevmiye kaydında bulunması gerekli en az bilgiler açısından benzerlik göstermektedirler. Her iki muhasebe sisteminde yevmiye defterleri genellikle ciltli ve sayfaları birbirini takip eden sıra numaralı olmakla beraber istenildiği halde ayrı sayfalar halinde yevmiye defteri sayfaları kullanılabilmektedir.

4.3.1.2. Defteri Kebir

Hem Türkiye, hem de Azerbaycan muhasebe kayıt düzeni açısından defteri kebir benzer düzenlenme şekil şartlarına tabi tutulmaktadırlar.

4.3.1.3. Envanter Defteri

Envanter defterinin tanzimi açısından muhasebe kayıt düzenleri her iki muhasebe sisteminde aynı özellikleri taşımaktadır. Envanter defterleri genellikle hesap dönemi sonlarında çıkartılmaktadır ve bilançolar da bu deftere kaydedilmektedir.

4.3.2. Farklılıklar Yönünden Muhasebe Kayıt Düzenlerinin Karşılaştırılması

Türkiye’de VUK’na göre tacirler işletme büyüklüğü dikkate alınarak birinci ve ikinci sınıfa ayrılmaktadır. 1. sınıf tacirler defter tutmak açısından bilanço esasına tabi tutulurken, VUK madde 182’ye göre yevmiye defteri, defteri kebir ve envanter defteri düzenlemek yükümlülüğünü taşımaktadırlar. 2. sınıf tacirler işletme hesabı esasına tabi tutulmaktadırlar. İşletme hesabı esasına tabi işletmelerin işletme hesabı defteri denilen tek bir defteri tanzim etmek zorunluluğu bulunmaktadır. Esnaflar VUK açısından defter tutma yükümlülüğünden muaf tutulmaktadırlar.[87]

Azerbaycan muhasebe kayıt düzeninde işletmeler defter tutma açısından bir ayırıma tabi tutulmamaktadırlar. Gelirleri gerçek usulde vergilendirmeye tabi tutulan bütün işletmelerin yevmiye defteri, defteri kebir ve envanter defteri tanzim etmek zorunluluğu bulunmaktadır. İşletme hesabı defteri kayıt düzeninde yer almamaktadır. Aylık iş hacimleri 2.000.000 manatın altında olan işletmeler defter tutma yükümlülüğünden muaf tutulmaktadırlar.

Türk Ticaret Kanunu madde 69’a göre; ticari defterler kullanılmaya başlanmadan önce tacir tarafından ticari işletmenin bulunduğu yerin noterine ciltli olarak ibraz olunmalıdır.[88]

Azerbaycan Cumhuriyeti Muhasebe Kayıtları Hakkındaki Kanunun 13. maddesine göre ticari işletmelerin tutmakla yükümlü oldukları defterler kullanılmaya başlanmadan, ticari işletmenin bağlı bulunduğu vergi dairesine ciltli olarak ibraz olunmalıdır.

Türk Ticaret Kanunu ticari defterlerin defter tutmak zorunda olan kişi ve halefleri tarafından son kayıt tarihinden itibaren on yıl geçinceye kadar saklanması zorunluluğunu getirmektedir. Azerbaycan muhasebe kayıt düzeni açısından bu süre beş yıl olarak belirlenmektedir.

İşlemlerin yevmiye kaydı yapılırken Türk Muhasebe Sisteminde aynı yevmiye kaydı yazılışında birden fazla hesap borçlu veya alacaklı hesap niteliği ile yer alabilmektedir. Azerbaycan muhasebe kayıt düzeni açısından ise yevmiye kaydı yazılışlarında yalnız bir hesap borçlandırılarak, diğer bir hesap alacaklandırılabilmektedir. Bu da bir işlemin yevmiye kaydının birden fazla yevmiye yazılışı halinde gösterilmesine neden olmaktadır.[89]

4.4. MUHASEBE HESAP PLANLARI AÇISINDAN TÜRK VE AZERBAYCAN MUHASEBE SİSTEMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

4.4.1. Muhasebe Hesap Planlarının Benzerlikler Yönünden Karşılaştırılması

T.C. Maliye Bakanlığı 26.12.1992 tarih ve 21447 mükerrer sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Muhasebe Sistemi Genel Tebliği ile getirilen Tek Düzen Hesap Planının bankalar, sigorta şirketleri ve özel finans kurumları dışında bütün işletmelerce kullanılması zorunlu kılınmaktadır.[90]

Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı tarafından 20 Ekim 1995 tarihinde kabul edilen Muhasebe Hesap Planının bankalar ve devlet bütçesinden finanse edilen kuruluşlar dışında tüm işletmelerce kullanılması zorunlu kılınmaktadır.[91]

Her iki hesap planında hesapların kodlanması yöntemi olarak Numara Blokları Sistemi kullanılarak, ana hesap grupları, belirli rakam grupları ile gösterilmektedir.

Hesap planları hesapların kümelendirilmesi açısından da benzerlikler taşımaktadırlar. Her iki hesap planında işletme varlıkları likidite derecesine bağlı olarak duran varlıklar ve dönen değerlere ayrılmaktadır. Duran varlıklar hesap grupları da maddi ve gayri-maddi duran varlıklara bölümlendirilmektedir.İşletme borçları ödeme süresine bağlı olarak kısavadeli ve uzunvadeli yabancı kaynaklar hesap gruplarında izlenmektedir.

Hem T.C. Maliye Bakanlığı THP hem de A.C. Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planında yer alan gerek aktif ve pasif gerekse de gelir ve gider hesapları hesapların işleyişi açısından ortak özelliklere sahiptirler. Aktif hesaplar ve gider hesapları borç, pasif hesaplar ve gelir hesapları ise alacak bakiyesi vermektedirler. Dönem sonlarında gelir ve gider hesapları her iki hesap planı uygulamasında Dönem Kar veya Zararı hesabına devredilmektedir.

Her iki hesap planında hesap boşlukları bulunmaktadır ve hesap planlarına ek olarak nazım hesaplar yer almaktadır.

4.4.2. Muhasebe Hesap Planlarının Farklılıklar Yönünden Karşılaştırılması

T.C. Maliye Bakanlığı Tek Düzen Hesap Planının bankalar, sigorta şirketleri ve özel finans kurumları dışında bütün işletmelerce kullanılma zorunluluğu bulunmaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planının ise bankalar ve devlet bütçesinden finanse edilen kuruluşlar dışında tüm işletmeler tarafından kullanımı zorunludur.

İşletmeler tarafından Azerbaycan Muhasebe Hesap Planına Maliye Bakanlığının izni ile ilave hesaplar açılabilmektedir.[92]

T.C. Maliye Bakanlığı Tek Düzen Hesap Planında hesap numaraları üc rakamlı kodlama yöntemi ile numaralandırılmaktadır. Hesap grupları 1’den 9’a kadar sınıflandırılmaktadır. 0 hesaba katılmazken 8 no.lu hesap grubu boş bırakılmaktadır.[93]

Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planının oluşturulmasında iki rakamlı kodlama yöntemi benimsenmiştir ve hesaplar 01’den 99’a kadar sıralandırılmıştır. Hesap Planı dokuz hesap sınıfına bölünmektedir. Toplam 77 hesaptan oluşan hesap planında 22 hesap boşluğu bırakılmıştır.

T.C. Maliye Bakanlığı Tekdüzen Hesap Çerçevesi içyapı bakımından bilançoya göre bölümleme ilkesine uygun sayılmaktadır. Çünkü hesap planındaki bölümleme bilançoya göre yapılmaktadır.[94]

Azerbaycan Muhasebe Hesap Planı içyapı bakımından bilançoya göre bölümleme ilkesine uygun değildir. Hesap grupları oluşturulurken hesapların bilançodaki yerleri dikkate alınmamıştır.

T.C. Maliye Bakanlığı Tek Düzen Hesap Planında aktif ve pasif hesaplar likidite derecesi yüksek olan hesaplardan likiditesi az olan hesaplara doğru sıralandırılmaktadır. Bilanço Hesapları 500’lü hesaplarda bitmekte, 600’lü hesaplar Gelir Tablosu, 700’lü hesaplar ise Maliyet Hesapları olarak hesap planında yer almaktadır.

Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planında ise aktif ve pasif hesaplar likidite derecesi en az olan hesaplardan likiditesi yüksek hesaplara doğru sıralandırılmaktadır. Gelir Tablosu ve Maliyet Hesapları hesap planında bilanço hesapları ile birlikte yer almakta, bu hesaplar ayrı hesap gruplarında gösterilmemektedir. Örneğin, 43 Satış, Pazarlama ve Dağıtım Giderleri, 44 Tedarik ve Taşıma Giderleri, 46 Yurt İçi Satışlar, 47 Maddi Duran Varlıkların Satışı, 48 Diğer Aktiflerin Satışı hesapları hesap planında 40 Mamuller ve 41 Ticari Mallar hesapları ile birlikte Stoklar hesap grubu içinde yer almaktadır.

T.C. Maliye Bakanlığı Tekdüzen Hesap Planındakı hesap sınıflarından 1 no.lu Dönen Varlıklar ve 2 no.lu Duran Varlıklar bilançonun aktifini, 3 no.lu Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar, 4 no.lu Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar ve 5 no.lu Özkaynaklar ise bilançonun pasifini oluşturmaktadır. 6 no.lu hesaplar ile Gelir Tablosu oluşturulmaktadır. Bu hesap sınıfındaki hesaplar gelir ve gider hesaplarıdır ve dönem sonlarında 690 Dönem Karı veya Zararı hesabına aktarılmakta, hiçbir şekilde bilançoya taşınmamaktadırlar.[95]

Hesap çerçevesinin 7 no.lu sınıfında yer alan Maliyet Hesapları mal ve hizmetlerin planlanan biçim ve niteliğe getirilmesi için yapılan giderlerin toplandığı ve maliyet unsurlarına dönüştürülerek izlendiği hesap sınıfıdır. Uygulamada esneklik sağlamak amacıyla bu sınıfta yer alan gider hesapları iki seçenek halinde 7/A ve 7/B olarak sunulmaktadır. 8 nolu hesap sınıfı boş bırakılmakta ve 9 nolu hesap sınıfında Nazım Hesaplar yer almaktadır.

9 ana hesap grubundan oluşan Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planında hesapların kümelendirilmesinde tekdüzen sağlanması ilkesine uyulmamaktadır. Hesap kümeleri oluşturulurken hesapların aktif, pasif, gelir, gider ve maliyet hesabı olmasına bağlı olarak gruplandırılması yolu izlenmemektedir. Birinci grupta işletme duran varlıkları ve bunlar için ayrılan amortisman ve tükenme payları hesapları ile birlikte Maddi Duran Varlık Kira Geliri Tahakkukları gibi işletmenin duran varlıklarını ilgilendiren hesaplar yer almaktadır. Hesap planının ikinci grubunda işletme üretim malzeme ve gereçlerini yansıtan hesaplar, bunların amortisman ve tükenme payları, Malzeme Tedarik Giderleri, İndirilecek KDV gibi hesaplar yer almaktadır. Üçüncü bölüm maliyet hesapları ve Yarı Mamuller hesabından oluşmaktadır. Hesap planının dördüncü bölümünde gelir,gider hesapları, Maddi Duran Varlıkların Satışı, Mamuller ve Ticari Mallar hesapları yer almaktadır. Beşinci bölüm işletme hazır değerlerine ayrılmıştır. Altıncı bölümde işletmenin alıcılar, satıcılar, devlet bütçesi, işçi ve memurlar, ortaklar, bağlı kuruluşlar ve iştirakler ves. ile olan borç alacak ilişkilerini yansıtan hesaplar yer almaktadır. Yedinci bölüm sonuç hesaplarına, sekizinci bölüm sermaye ve ayrılan yedeklerin yer aldığı hesaplara, dokuzuncu bölüm ise kısa ve uzun vadeli yabancı kaynakları yansıtan hesaplara ayrılmaktadır. Bu hesap gruplarına ek olarak 11 hesaptan oluşan Nazım Hesaplar da kullanılmaktadır.[96]

Hesap planı aktif, pasif ve aktif-pasif hesaplardan oluşmaktadır. Aktif-pasif hesaplar karşılaştırma hesabı olup hesabın bakiyesine bağlı olarak aktif veya pasif olduğu anlaşılabilmektedir. Örneğin, Diğer Alıcı ve Satıcılar hesabının borcunda diğer alıcılardan olan alacaklar, bu hesabın alacak kısmında ise diğer satıcılara olan borçlar takip edilmektedir. Alıcılardan tahsilat hesabın alacağında, satıcılara yapılan ödemeler ise borcunda takip edilmektedir. Bu hesap Türk Tek Düzen Hesap Planında yer alan 136 Diğer Çeşitli Alacaklar ve 336 Diğer Çeşitli Borçlar hesaplarının birleştirilmesi niteliğindedir. A.C. Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planında yer alan aşağıdaki hesaplar aktif-pasif hesaplardır:[97]

14 Varlıkların Yeniden Değerlendirilmesi

16 Malzeme Değerinde Oluşan Farklılıklar

46 Yurt İçi Satışlar

47 Maddi Duran Varlık Satışı

48 Diğer Aktiflerin Satışı

65 Emlak ve Bireysel Sigorta

71 İş Avansları

73 Personel Avansları

75 Ortaklara Borçlar

76 Diğer Alıcı ve Satıcılar

78 Bağlı Kuruluşlara ve İştiraklara Borçlar

79 Şubelerarası Hesaplaşmalar

80 Dönem Kar veya Zararı

Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Hesap Planında yer alan bir çok hesabın althesapları T.C. Maliye Bakanlığı Tek Düzen Hesap Planında ayrı hesaplar şeklinde temsil edilmektedir. Örneğin, Azerbaycan Muhasebe Hesap Planında yer alan 82 Karşılıklar hesabı aşağıdaki althesaplara ayrılmaktadır:

1. Şüpheli Ticari Alacak Karşılığı

1. Menku Kıymet Değer Düşüklüğü Karşılığı.

Bu althesaplar T.C. Maliye Bakanlığı Tek Düzen Hesap Palnında ayrı hesaplar şeklinde yer almaktadır.

T.C. Maliye Bakanlığı Tek Düzen Hesap Planı 240’dan fazla hesaptan oluşurken Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planında toplam hesap sayısı 77’dir. Azerbaycan Hesap Planında Personel İçin Alınan Banka Kredileri, Belirli Giderlere Tahsisatlar, Varlıkların Eksik Geri Gelmesi ve Bozulmasından Kaynaklanan Kayıplar vs. gibi Türk Tek Düzen Hesap Planında yer almayan hesaplar bulunmaktadır.

4.5. MALİ TABLOLARIN DÜZENLENMESİ AÇISINDAN TÜRK VE AZERBAYCAN MUHASEBE SİSTEMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

4.5.1. Benzerlik Yönünden Mali Tabloların Düzenlenmesinin Karşılaştırılması

Her iki Muhasebe Sisteminde mali tablolar temel ve ek mali tablolar şeklinde ikili bir ayırıma tabi tutulmaktadır. Temel Mali Tabloların düzenlenmesi bütün işletmeler için zorunlu kılınmaktadır. Bilanço ve Gelir Tablosu başlıca temel tablolardır. Türk ve Azerbaycan Muhasebe Sistemlerinde işletme bilanço ve gelir tablolarının bir örnekliliğin sağlanması ve karşılaştırmalarda kolaylık sağlaması için öngörülen formlara uygun olarak düzenlenilmesi esas alınmaktadır.

4.5.1.1. Bilançonun Düzenlenilmesi Açısından Benzerlikler

Türk ve Azerbaycan Muhasebe Sistemlerinde bilanço düzenlenmesinde varlıklar, yabancı kaynaklar ve özkaynakların bilançoda gayrisafi değerleri ile gösterilmesi ilkesi benimsenmiştir.

Bilanço düzenlenirken aktiflere ilişkin aşağıdaki ilkelere her iki muhasebe sistemi tarafından uyulmaktadır :

a) İşletmenin bir yıl veya normal faaliyet dönemi içinde paraya dönüştürülmesi düşünülmeyen, hizmetlerinden bir hesap döneminden daha uzun süre yararlanılan uzun vadeli varlıkları, bilançoda duran varlıklar grubu içinde gösterilmektedir.

b) Bilançoda varlıkların bilanço tarihindeki gerçeğe uygun değerleriyle gösterebilmek için, varlıklardaki değer düşüklükleri gösterilerek karşılıkların ayrılması zorunluluğu bulunmaktadır.

c) Gelecek dönemlere ait olarak önceden ödenen giderler ile cari dönemde tahakkuk eden ancak, gelecek dönemlerde tahsil edilecek olan gelirler kayıt ve tespit edilerek bilançoda ayrı olarak gösterilmektedir.

d) Duran varlıkların maliyetini çeşitli dönem maliyetlerine yüklemek amacıyla, her dönem ayrılan amortismanların birikmiş tutarları bilançoda ayrı olarak gösterilmektedir.

e) Tutarları kesin olarak saptanamayan alacaklar için herhangi bir tahakkuk işlemi yapılmamaktadır.

Bilanço düzenlenmesinde yabancı kaynaklara ilişkin aşağıdaki ilkelere her iki muhasebe sistemi tarafından uyulmaktadır :

a) İşletmelerin vadesi bir yıl veya normal faaliyet dönemi olan borçları bilançoda kısa vadeli yabancı kaynaklar grubu içinde gösterilmektedir.

b) Vadesi bir yıldan fazla olan işletme borçları bilançoda uzun vadeli yabancı kaynaklar grubu içinde gösterilmektedir.

c) Tutarları kesinlikle saptanamayan veya durumları tartışmalı olanlar ayrı gösterilmek üzere işletmenin bütün yabancı kaynakları kayıt edilerek bilançoda yer almaktadır.

d) Gelecek dönemlere ait olarak önceden tahsil edilen hasılat ile cari dönemde tahakkuk eden ancak, gelecek dönemlerde ödenecek olan giderler bilançoda ayrı olarak gösterilmektedir.

e) İşletmenin yabancı kaynaklarından ortaklara personele, iştiraklere ve bağlı ortaklıklara ait olan tutarlar ayrı olarak gösterilmektedir.

Bilanço düzenlenmesinde özkaynaklara ilişkin benzerlik gösteren ilkeler aşağıdakilerdir:

a) İşletme sahip veya ortaklarının sahip veya ortak sıfatıyla işletme varlıkları üzerindeki hakları özkaynaklar grubu içinde gösterilmektedir.

İşletmenin ödenmiş sermayesi ile işletme faaliyeti sonucu oluşan dönem net karı veya dönem net zararı bilançoda özkaynaklar grubu içinde yer almaktadır.

b) Özkaynaklar: ödenmiş sermaye, sermaye yedekleri, kar yedekleri ve dönem net karı (zararı)ndan oluşmaktadır.

4.5.1.2. Gelir Tablosunun Düzenlenmesi Açısından Benzerlikler

Hem Azerbaycan hem de Türkiye muhasebe sistemi açısından gelir tablosu bütün işletmeler tarafından düzenlenilmesi zorunlu mali tablodur. İşletmeler gelir tablolarını karşılaştırmalarda kolaylık sağlamak ve anlam birliği oluşturmak amacıyla öngörülen formlara uygun biçimde düzenlemektedir. Bu tablonun düzenlenmesinde esas faaliyetlerden sağlanan gelirler ayrı gösterildiği gibi, esas faaliyetler için yapılan giderler ile süreklilik gösteren diğer faaliyet giderleri ayrı olarak gösterilmektedir.

Gelir Tablosunun düzenlenirken her iki muhasebe sisteminde aşağıdaki ilkelere uyulmaktadır :

a) Gerçekleşmemiş satışlar, gelir ve karlar; gerçekleşmiş gibi veya gerçekleşenler gerçek tutarından fazla veya az gösterilmemektedir.

b) Belli bir dönemin satışları ve gelirleri bunları elde etmek için yapılan satışların maliyeti ve giderleri ile karşılaştırılmaktadır.

c) Maddi ve maddi olmayan duran varlıklar ile özel tükenmeye tabi varlıklar için uygun amortisman ve tükenme payı ayrılmaktadır.

4.5.2. Farklılıklar Yönünden Mali Tabloların Düzenlenmesinin Karşılaştırılması

Azerbaycan Muhasebe Sisteminde temel mali tablolar Bilanço, Gelir Tablosu ve Kar Dağıtım Tablosu ve İşletme Bilançosuna İlave’den oluşmaktadır. Bu tabloların defter tutan bütün mükelleflerce düzenlenilmesi zorunlu bulunmaktadır. Ek mali tablolar ise Borç Değişim Tablosu, Gayri-Maddi Aktifler Değişim Tablosu, Duran Varlıklar Değişim Tablosu, Nazım Hesaplar Değişim Tablosudur.

T.C. Maliye Bakanlığı Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği de mali tabloları temel ve ek mali tablolar şeklinde ikili bir ayrıma tabi tutmaktadır. Temel Mali Tablolar Bilanço ve Gelir Tablosundan, Ek Mali Tablolar ise Fon Akım Tablosu, Nakit Akım Tablosu, Kar Dağıtım Tablosu ve Özkaynaklar Değişim Tablosundan oluşmaktadır.

4.5.2.1. Bilançonun Düzenlenmesi Açısından Farklılıklar

Azerbaycan Muhasebe Sisteminde Türk Muhasebe siteminden farklı olarak bilanço düzenlenirken hesaplar likidite derecesi düşük olan hesaplardan likiditesi yüksek hesaplara doğru sıralandırılmaya tabi tutulmaktadır.

İşletme varlıkları Türk Muhasebe Sisteminden farklı olarak duran varlıklardan dönen değerlere doğru bir sıralamaya tabi tutulurken, pasifler de özkaynaklardan başlayarak sırasıyla uzun vadeli yabancı kaynaklar ve kısa vadeli yabancı kaynaklara doğru sıralandırılmaktadır. Aktif – pasif karakterli karşılaştırma hesapları hem bilançonun aktifinde hem de pasifinde yer almaktadır. Örneğin, işletmenin Diğer Alıcılar ve Satıcılar hesabı aracılığıyla takip edilen alacakları bilançonun aktifinde, bu hesap aracılığıyla izlenen borçları ise bilançonun pasifinde yer almaktadır.

Bilançoda hesaplar Türk Muhasebe Sisteminde olduğu gibi aynen yer almamakta, bir çok hesap toplanarak gösterilmektedir. Her bir bilanço kaleminin kod numarası bulunmaktadır.

Bilanço düzenlenmesinde farklılık gösteren aktiflere ve yabancı kaynaklara ilişkin ilkeler aşağıdakilerdir:

a) Azerbaycan Muhasebe Sisteminde bilanço düzenlenirken bir yıl veya normal faaliyet dönemi içinde paraya dönüşebilecek varlıkların tamamı bilançoda dönen varlıklar grubu içinde yer almamaktadır.

b) Bilançoda dönen ve duran varlıklar grubunda yer alan alacak senetleri, bilanço tarihindeki gerçeğe uygun değerleri ile gösterilmesi için reeskont işlemi yapılmamaktadır.

c) Kısa ve uzun vadeli yabancı kaynaklar grubunda yer alan borç senetleri bilanço tarihindeki gerçeğe uygun değerler ile gösterilebilmek için reeskont işlemine tabi tutulmamaktadır.

Bilanço düzenlenirken açıklayıcı bilgi olarak dipnotlara yer verilmemektedir.

4.5.2.2. Gelir Tablosunun Düzenlenmesi Açısından Farklılıklar

Azerbaycan Muhasebe Hesap Sisteminde gelir tablosunun oluşturulmasında kullanılan gelir ve gider hesapları hesap planında ayrı bir grupta yer almamaktadır.

Gelir Tablosunun düzenlenmesinde Türk Muhasebe Sistemi Açısından farklılık gösteren ilkelerden başlıcası arizi ve olağanüstü niteliğe sahip kar ve zararların ayrı olarak gösterilmeyerek diğer faaliyetlerden kar veya zarar bölümünde yer almasıdır.

Her bir gelir tablosu kaleminin kod numarası bulunmaktadır.

Azerbaycan Muhasebe Sisteminde Gelir Tablosu, Kar Dağıtım Tablosu, işletmenin vergi ödemelerini yansıtan tablo ve vergi indirimi hesaplanırken dikkate alınan giderleri gösteren tablo ile birlikte düzenlenilmektedir.

Gelir Tablosu düzenlenirken Türk Muhasebe Sisteminden farklı olarak açıklayıcı bilgi olarak dipnotlara yer verilmemektedir.

www.asif.co.sr

5. SONUÇ

Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan’da merkezi planlı ekonomi modelinden serbest piyasa ekonomisine geçiş amaçlanmıştır.

1995 yılından beri Azerbaycan’da muhasebenin gelişimini etkileyen üç önemli karar kabul edilmiştir:

Yeni Hesap Planı benimsenmiştir.

Düzenlenecek Mali Tabloların belirlenmiştir.

Muhasebe kayıt belgeleri ve ticari defterler ile ilgili yeni düzenlemeler kabul edilmiştir.

Muhasibe sisteminde bu değişiklikler yapılırken Rusya ve diğer Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde olduğu gibi Sovyetler Birliği döneminden beri uygulanmakta olan muhasebe sistemin tamamen değiştirilmeyerek bu sistemde gerekli düzeltmeler yapılması yolu benimsenmiştir.

Türk Muhasibe Sistemi ile Azerbaycan Muhasebe Sistemi karşılaştırıldığında muhasebe belge düzeni ve kayıt düzeni açısından iki ülke muhasebe sistemleri arasında büyük benzerlikler bulunduğu görülmektedir. A.C. Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planı ile T.C. Maliye Bakanlığı Tekdüzen Hesap Planı arasında ise büyük farklılıklar bulunmaktadır. 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren yürürlüğe giren A.C. Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planı Sovyetler Birliği döneminde uygulanmakta olan hesap planı üzerinde bazı değişiklerin yapılması yoluyla oluşturulmuştur. Bu hesap planı ile tek düzen hesap planına geçilmemesi , hesap planında iki hesabın birleştirilmesi niteliğinde olan aktif – pasif karakterli karşılaştırma hesaplarının mevcutluğu, Gelir Tablosu Hesaplarının hesap planında bilanço hesaplarından ayrı bir grupta yer almaması A.C. Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planının T.C.Maliye Bakanlığı Tekdüzen Hesap Planından farklılık gösteren başlıca özelikleridir. Mali tabloların düzenlenmesi açısından da muhasebe sistemleri arasında büyük faklılıklar bulunmaktadır. Bilanço, Gelir Tablosu ve İşletme Bilançosuna İlaveden oluşan temel mali tablolar düzenlenirken Azerbaycan Muhasebe Sisteminde uluslararası muhasebe uygulamalarından farklı yol izlenmektedir. Bilanço oluşturulurken aktif ve pasif hesaplar az likit olan hesaplardan likiditesi yüksek hesaplara doğru sıralandırılmaktadır. Bilanço kalemleri hesaplardan oluşmamaktadır. Bazı hesaplar toplanarak bilançoda yer alırken, karşılaştırma hesapları bilançonun hem aktif hem de pasif kısmında yer almaktadırlar. Örneğin Diğer Alıcılar ve Satıcılar hesabının işletmenin alıcılardan alacaklarını yansıtan tutarı bilançonun aktif, satıcılara olan borç miktarını gösteren değeri ise pasif kısmında yer almaktadır

Günümüzde Azerbaycan’da muhasebe uygulamaları birçok muhasebe standardına uygun hale getirilmiştir. Buna rağmen tekdüzen hesap planına geçilmemesi, mali tabloların düzenlenilmesinde uluslararası uygulamalardan faklı yol izlenmesi işletmelerin yurtdışı faaliyetlerinde ve yabancı işletmelerin Azerbaycan’daki faaliyetlerinde zorluklara neden olmaktadır .

Ekonomik kalkınmanı hızlandırmak için Azerbaycan’da yabancı sermayenin teşvikine ve özelleştirmede iştirakine önem verilmektedir. Mali tabloların düzenlenmesinde uluslararası standartlara uyulması bu açıdan önem taşımaktadır. Bu tablolardan yerli ve yabancı yatırımcılar ve tümüyle toplumun sağlıklı bilgi edinebilmesi ve doğru karar alabilmesi sağlanmalıdır.

Muhasebe sisteminin ülkenin vergi politikası ile uyumluluğunun sağlanması gerekmektedir. Muhasebe kayıtlarından mükellefin vergi matrahına ulaşılabilmelidir. Vergi borcunun hesaplanması ve muhasebe kayıtlarının tutulmasının işletmelerde birbirinden ayrı olarak yürütülmesi muhasebe departmanının işini artırmaktadır.

www.asif.co.sr

EKLER

EK.1

Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Muhasebe Hesap Planı

HESAPLARIN ADI	HESAPLARIN NO.SU VE BİLANÇODAKI YERİ	ALT HESAPLARIN ADI VE NO.SU
I. BÖLÜM
DURAN VARLIKLAR
Maddi Duran Varlıklar	01 A
Maddi Duran Varlıkların Amortismanı	02 P	1. Maddi Duran Varlıkların Amortismanı 2. Uzunvadeli Kiralanmış Maddi Duran Varlıkların Amortismanı
Uzunvadeli Kiralanmış Maddi Duran Varlıklar	03 A
Gayri-Maddi Aktifler	04 A
Gayri-Maddi Aktiflerin Amortismanı	05 P
Mali Duran Varlıklar	06 P	1. Pay ve Hisse Senetleri 2. Tahviller 3. Alacak Senetleri
Montaj Edilecek Tesis Makine ve Cihazlar	07 A	1. Yerli Üretimin Ürünü Olan Montaj Edilecek Tesis Makine Ve Cihazlar
		2. İthal Edilmiş Montaj Edilecek Tesis Makine Ve Cihazlar
Yatırımlar	08 A	1. Arazi ve Arsalar 2. Doğal Kaynak Yatakları 3. Bina İnşası 4. Diğer Duran Varlıkların Edinilmesi 5. Duran Varlıkların Değerini Arttırmayan Giderler 6. Gayri-Maddi Aktiflerin Edinilmesi 7. Yeni Hayvanların Ana Sürüye Eklenmesi 8. Hayvan Alımı 9. Bedelsiz Alınan Hayvanlar
Maddi Duran Varlık Kira Geliri Tahakkukları	09 A

II. BÖLÜM
ÜRETİM MALZEMELERİ
Malzemeler	10 A	1. Hammadde ve Malzeme 2. Satınalınmış Yarı Mamuller 3. Yakıtlar 4. Ambalaj Malzemeleri 5. Yedek Parça 6. Diğer Malzemeler 7. Fason Üretimi İçin Verilmiş Malzemeler
Ufak Hayvanlar	11 A
Değeri Az Olan ve Çabuk Eskiyen Mallar	12 A	1. Ambardaki Değeri Az Olan Ve Çabuk Eskiyen Mallar 2. Kullanımda Olan Değeri Az Olan Ve Çabuk Eskiyen Mallar 3. Geçici Yapılar (Bina vs.)
Değeri Az Olan ve Çabuk Eskiyen Malların Amortismanı	13 P
Varlıkların Yeniden Değerlendirilmesi	14 A-P
Malzeme Tedarik Giderleri	15 A
Malzeme Değerinde Oluşan Farklılıklar	16 A-P
.................................................	17
.................................................	18
İndirilecek KDV	19 A	1. Finansal Yatırım Araçları Edinirken Ödenen İndirilecek KDV 2. Gayri Maddi Aktif Edinirken Ödenen İndirilecek KDV 3. Malzeme Edinirken Ödenen İndirilecek KDV 4. Değeri Az Olan Ve Çabuk Eskiyen Mallar Edinirken Ödenen İndirilecek KDV
III. BÖLÜM
ÜRETİM GİDERLERİ
Esas Üretim	20 A
Yarı Mamuller	21 A
............................................	22
Yardımcı Üretim	23 A

............................................	24
Genel Üretim Giderleri	25 A
Genel Yönetim Giderleri	26 A
............................................	27
Defolu Üretim	28 A
Diğer Üretim	29 A
Geçici İşler	30 A	1. Geçici Olan (Lisanslı) Bina Ve Diğer Yapıların İnşaat Giderleri 2. Geçici Olan (Lisanssız) Bina Ve Diğer Yapıların İnşaat Giderleri 3. Diğer Geçici İşler
Gelecek Dönem Giderleri	31 A	-
............................................	32	-
............................................	33	-
............................................	34	-
............................................	35	-
Yıllara Yaygın İşlerin Maliyetleri	36 A	-
Mamuller ve Hizmet Maliyet Farkı	37 A	-
............................................	38	-
............................................	39	-
IV. BÖLÜM
STOKLAR
Mamuller	40 A	-
Ticari Mallar	41 A	1. Depodaki Ticari Mallar 2. Satış İçin Çıkarılmış Ticari Mallar 3. Dolu ve Boş Ambalaj Kutuları 4. Satın Alınmış Malzemeler 5. Kiralanmış Eşyalar
Ticari Mal İskontoları	42 A	1. Mal Alış İskontoları 2. Nakliye Giderlerinin Karşılaması Amacıyla Alıcılara Yapılan Ödemeler
Satış, Pazarlama ve Dağıtım Giderleri	43 A	-
Tedarik ve Taşıma Giderleri	44 A	-
Yüklenmiş Mallar	45 A	-
Yurt içi Satışlar	46 A-P	-
Maddi Duran Varlıkların Satışı	47 A-P	-

Diğer Aktiflerin Satışı	48 A-P	-
............................................	49	-
V. BÖLÜM
HAZIR DEĞERLER
Kasa	50 A	-
Bankalar (Yerli Para Hesabı)	51 A	-
Bankalar (Döviz Hesabı)	52 A	1. Ülke Dahilindeki Bankalardaki Döviz Hesabı 2. Yurtdışındaki Bankalardaki Döviz Hesabı 3. Kambiyo Kur Farkları
............................................	53	-
............................................	54	-
Bankalardaki Özel Hesaplar	55 A	1. Akreditifler 2. Çek Karneleri
Senetler	56 A	-
Yoldaki paralar	57 A	-
Kısavadeli Finansal Yatırımlar	58 A	1. Tahvil, Senet Ve Bonolar 2. Alınan Depozito ve Teminatlar 3. Kısa Vadeli Alacak Senetleri
............................................	59	-
	VI.BÖLÜM.
	CARİ HESAPLAR
Satıcılar	60 P	-
Verilen Avanslar	61 A	-
Alıcılar	62 A	1. Alınan Çekler 2. Cari Alacaklar 3. Alacak Senetleri
Borç İtirazları	63 A	-
Alınan Avanslar	64 P	-
Emlak ve Bireysel Sigorta	65 A-P	-
............................................	66	-
Bütçe Dışı Fonlara Ödemeler	67 P
Ödenecek Vergi ve Fonlar	68 P
Ödenecek Sosyal Güvenlik Kesintileri	69 P	1.Ödenecek Sosyal Güvenlik Kesintileri 2.Ödenecek Emeklilik Fonu Kesintileri

Ödenecek Ücret ve Maaşlar	70 P
İş Avansları	71 A-P
............................................	72
Personel Avansları	73 A-P	1. Personele Kredili Satılmış Mallardan Doğan Alacaklar 2. Personele Verilen Avanslar 3. Personelin Maddi Tazminat Borcu
............................................	74	-
Ortaklara Borçlar	75 A-P	1. Kuruluş Sermayesi Ödemelerinden Doğan Borç-Alacak İlişkisi 2. Dağıtılan Karlardan Doğan Borç-Alacak İlişkisi
Diğer Alıcı ve Satıcılar	76 A-P
............................................	77
Bağlı Kuruluşlara ve İştiraklara Borçlar	78 A-P
Şubelerarası Hesaplaşmalar	79 A-P	1. Mal Yönünden Hesaplaşmalar 2. Parasal Yönden Hesaplaşmalar
VII. BÖLÜM
MALİ SONUÇ VE KARIN KULLANIMI
Dönem Kar veya Zararı	80 A-P
Karın Kullanımı	81 A	1. Kardan Vergi Ve Diğer Fonlara Yapılan Ödemeler 2. Karın Başka Amaçlarla Kullanımı
Karşılıklar	82 P	1. Şüpheli Ticari Alacaklar Karşılığı 2. Menkul Kıymet Değer Düşüklüğü Karşılığı
Gelecek Yıllara Ait Gelirler	83 P	1. Gelecek Yılların Gelir Hesabına Yazılmış Gelirler 2. Geçmiş Yıllara Ait Olan Kayıp Ve Malların Eksik Gönderilmesinden Doğan Alacaklar 3. Eksik Edilen Gelirlerin Kayıtlı Değeri İle Sorumlu Kişilerden Tahsil Edilen Meblağ Arasındaki Fark 4. Kambiyo Kur Farkları
Varlıkların Eksik Geri Gelmesi ve Bozulmasından Kaynaklanan Kayıplar	84 A	-

VIII. BÖLÜM
SERMAYE VE YEDEKLER
Sermaye	85 P	-
Kar Yedekleri	86 P
Sermaye Yedekleri	87 P	1. Yeniden Değerleme Sonucu Maddi Duran Varlık Değer Artışı 2. Hissi Senedi İhraç Primleri 3. Bedelsiz Alınan Varlıklar
Dağıtılmamış Kar (Karşılanmamış Zarar)	88 A-P	1. Cari Döneme Ait Dağıtılmamış Kar (Karşlanmamış Zarar) 2. Geçmiş Yıllar Dağıtılmamış Karı (Karşılanmamış Zararı) 3. Tasarruf Fonu 4. Sosyal Fonu 5. Tüketim Fonu
Borç ve Gider Karşılıkları	89 P
IX. BÖLÜM
KREDİLER
Kısavadeli Banka Kredileri	90 P
............................................	91	-
Uzunvadeli Banka Kredileri	92 P	-
Personel İçin Alınan Banka Kredileri	93 P	-
Diğer Kısavadeli Mali Borçlar	94 P	-
Diğer Uzunvadeli Mali Borçlar	95 P	-
Belirli Giderlere Tahsisatlar	96 P	-
Kiradan Doğan Borçlar	97 P
............................................	98	-
............................................	99	-
NAZIM HESAPLAR
Kiralanmış Maddi Duran Varlıklar	001	-
Emanete Kabul Edilmiş Varlıklar	002	-
İmal Edilmek İçin Teslim Alınan Varlıklar	003	-
Satılmak İçin Alınmış Mallar	004	-
Montaj Edilecek Tesis Makine ve Cihazlar	005	-
Muhasebe Kayıt Belgeleri	006	-

Vazgeçilen Ticari Alacaklar	007	-
Alınan Teminatlar	008	-
Verilen Teminatlar	009	-
Ev Fonu Amortismanı	014	-
Yol, Bahçe ve Diğer Yapıların Amortismanı	015	-

www.asif.co.sr

*KAYNAKÇA***

Kitaplar :

Abbasov, G.E. Ticarette Muhasibat Uçotu (Derslik), II Cilt, Bakü: Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Neşriyatı, 1990.

Akdoğan Nalan ve Nejat Tenker. Finansal Tablolar ve Mali Analiz Teknikleri, Genişletilmiş 6. Baskı, Ankara: Gazi Kitabevi, 1998.

Altuğ, Osman. Maliyet Muhasebesi, Genişletilmiş 13.Baskı, İstanbul:Türkmen Kitabevi, 2001.

Altuğ, Osman. Muhasebe &Hukuk İlişkileri, İstanbul: Türkmen Kitabevi, 1999.

Altuğ, Osman ve Hanifi Ayboğa. Tekdüzen Hesap Planı ve Maliyet Muhasebesi El Kitabı, İstanbul: Alfa, 1997.

Ataman, Ümit ve Başak Akgül. Genel Muhasebe Uygulamaları, II baskı, İstanbul: Türkmen Kitabevi, 2001.

Ataman, Ümit. Genel Muhasebe, Muhasebede Dönemsonu İşlemleri, Cilt II, Gözden Geçirilmiş 13. baskı, İstanbul: Türkmen Kitabevi, 2001.

Ataman Ümit. Muhasebede Dönemiçi İşlemleri, Genel Muhasebe, I Cilt, Dördüncü Baskı, İstanbul: Türkmen Kitabevi, 2000.

Ataman, Ümit. Tekdüzen Hesap Planı ve Mali Tablolar, İstanbul: Türkmen Kitabevi, 1997.

Aslan, Sinan. Altın ve Gümüş İşlemleri Muhasebesi, Genişletilmiş 2. baskı, İstanbul: Türkmen Kitabevi,2001.

Babayev, Emin. ve Diğerleri. Muhasebat İşi (Normatif Senetler Toplusu), Bakü Elm ve Heyat Neşriyyatı, 1998.

Bakayev, A.S. ve Diğerleri. Plan Sçetov Buhgalterskogo Uçyota i İstruktsiya Po Yego Primineniyu, Moskova: İnformatsiyonnoe Agenstvo İPB-Binfa, 2001.

Bayramov, Kubad. Muhasebat İşi ve Normatif Senetler Toplusu, Bakü: Elm ve Heyat Neşriyatı, 1998.

Belova, Natalia. Emlakın ve Öhdeliklerin İnventarizasiyası, Gaydalar, Bakü: Zaman Neşriyatı, 2000.

Choi, Fredrick D.S., Carol Ann Frost, Gary K. Meek, İnternational Accounting, Third Edition, New York: Prentice Hall İnternational İnc., 1999.

Ciddi Hesabat Blanklarının Forma ve Rekvizitleri ve Onlardan İstifade Gaydaları, Bakü: Biznesmenin Bülleteni, 1999.

Durmuş, Ahmet Hayri ve Mehmet Emin Arat. İşletmelerde Mali Tablolar Tahlili, İlkeler ve Uygulamalar, 5. Baskı, İstanbul: Marmara Üniversitesi Nihad Sayar Eğitim Vakfı, 2000.

Erkural, Kenan. Muhasebe, Prensipler Uygulama, İstanbul: Nihad Sayar Yayın ve Yardım Vakfı, 1991.

Esedov, Heyder ve Mesheti Hacıyeva, Yeni Teserrüfatçılıg Şeraitinde Esas Fondların Uçotu, Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyatı, 1991.

Guluyev, H. M. Avtomobil Negliyyatı Müessiselerinde Muhasibat Uçotu, Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyatı, 1991.

Güvemli, Oktay. Türk Devletleri Muhasebe Tarihi Osmanlı İmparatorluğuna Kadar. I Cilt, İstanbul: Avcıol Basım-Yayın, 1995.

Hüseynov, E. E. ve İbrahimova S. T. Bazar İgtidadiyatı Şeraitinde Sahipkarlığın İnkişafının Esas İstigametleri, Bakü: Elm, 1996.

İmirsanlı Tadjettin ve Firsand Gurbanov. Uçyot, Ekonomika, Rınok. Problemi Uçyota Osnovnıx Sredstv i Amortizatsii v Usloviyax Rınoçnıx Otnoşeniy, Bakü: Zaman Neşriyatı, 2000.

İsmayılov Sabir. Müessiselerin Muhasebat Uçotunun Hesaplar Planı ve Onun Tetbiğine Dair Telimat, Bakü: Azerbaycan Bilik Maarifçilik Cemiyyeti, 1996.

Kamuşanov, P. İ. Praktiçeskoye Posobiye Po Bugalteriskomu Uçyotu, Moskova: Ekonomika, 1995.

Kızıl, Ahmet. Genel Muhasebe, Envanter ve Değerleme, İstanbul: Der Yayınları, 1994.

Kerimov, Aydın, Muhasebat Uçotu, İşadamının Stolüstü Kitabı, Bakü: Elm ve Heyat Neşriyatı, 2001.

Kondrakov, N. P. Bugalterskiy Uçyot, II Baskı, Moskova: İnfra-M, 1999.

Konsaltingovoya Firma Minimax, Plan Sçetov Bugalterskogo Uçyota Azerbaydjanskoy Respubliki (s 1 Yanvarya 1996 goda), Bakü: 1996.

Kromin, Sergey. Uçyotnaya Dokumentasiya, Moskova: Gosyurizdat, 1999.

Memmedov Reşid. Milli Hesaplar Sistemi (Ders Vesaiti), Bakü: Elm, 1997.

Mueller. Gerhard G., Helen Gernon ve Gary K. Meen. Accounting: An İnternationalPerspective, Fourth Edition, New York: Times Mirror Higher Education Group, 1997.

Novruzov, B, T. Ve Diğerleri, Audit. Ders Vesaiti, Bakü: Azerbaycan Milli Ensklopediyası Neşriyatı, 2001.

Polyakova, B. T. ve Diğerleri, Buxgalterskiy Uçyot i Ekonomiçeskiy Analiz: Opıt SSSR i Zarubejnaya Praktika, Moskova, Finansi i Statistika, 1989.

Resulov, Muharib. Kent Teserrüfatı Muhasiblerine Kömek, Bakü, Elm, 1988.

Rzayev, Gehreman. Beynelhalg Muhasibat Uçotu ve Audit, Bakü: Elm, 2000.

Sebzeliyev, M. ve H. İ. İbadov, Muhasibat Uçotu, Ders Vesaiti, Bakü: Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, 1990.

Vlasov, A. V. ve Diğerleri. Bugalterskiy Uçyot, Moskova: Finansi i Statistika, 1986.

Yazıcı Mehmet, Durmuş Ahmet Hayri ve Pamukçu Fatma, MGB Tekdüzen Hesap Çerçevesi ve Hesap Planı Uygulaması, Marmara Üniversitesi, İsdtanbul: Nihad Sayar Eğitim Vakfı, 1996.

Süreli Yayınlar :

Abbasov, G. E. “İstehsal Mesreflerinin Uçotunun Teşkili”, Maliyye ve Uçot, no.3-4, Bakü, 1997.

Abbasov, G. E. “Maliyye Neticelerinin Muhasibat Uçotu”, Muhasibat Uçotu ve Audit , no. 5-6, Bakü,1999.

Bayramov ,Z.Z. “Muhasibat Uçotunun İnformasiya Sistemini Bazar Münasibetlerine Uygunlaşması” , Maliyye ve Uçot , no . 7-8 , Bakü : Azerneşr , 1998.

Gorsky , Mikael . “ Accounting Reform in Russia : An İnsider’s Comments” , Biznis Bulletin , Cilt II , Moskova , 2001 .

Diğer Kaynaklar :

Azerbaycan Cumhuriyeti Yasalar Toplusu , Bakü : Kanun , 2002 .

Enthoven , Adolf J.H. “ Accounting Systems” , Strategic Finance Magazine, 7 Temmuz 1999, http://www.strategicfinancemag.com/1999/07f.htm (Erişim:Eylül 2002).

Bağırov, Mehti. Fermer Tesserüfatlarında Gelirlerin Uçotu ve Onlardan İstifadenin Semereliliğinin Tehlili, Doktora Tezi, Azerbaycan Devlet İktidat Üniversitesi, Bakü, 2000.

Bayramov, Kubad. Harici İktisadi Faaliyetlerin Uçotu ve Tahlili Problemleri, Doktora Tezi, Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, Bakü, 1998.

Karadağ, İslam. Muhasebe ve Çokuluslu Şirketler, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 1990.

Turhan, Serdar. A Study Of The Azerbaijan Accounting System: An Application, Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, Ankara, 1992.

Yılmaz, Fatih. Uluslararası Muhasebe Standartları ve Türkiye’deki Uygulamalarla Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 1994.

www.asif.co.sr

[1] Ümit Ataman, Muhasebede Dönemiçi İşlemleri, Genel Muhasebe, 1.cilt, Dördüncü Baskı, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 2000, s.1.

[2] Osman Altuğ, Maliyet Muhasebesi, Genişletilmiş Onüçüncü Baskı, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 2001, s.6.

[3] Ahmet Kızıl, Genel Muhasebe Envanter ve Değerleme, İstanbul: Der Yayınları, 1994, s.2-3.

[4] Oktay Güvemli, Türk Devletleri Muhasebe Tarihi Osmanlı İmparatorluğuna Kadar, I.cilt, İstanbul: Avcıol Basım-Yayın, 1995, s.148.

[5] Ümit Ataman, Genel Muhasebe Muhasebede Dönemsonu İşlemleri, Cilt 2, Gözden Geçirilmiş 13. Baskı, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 2001, s.3.

[6] Osman Altuğ ve Hanifi Ayboğa, Tek Düzen Hesap Planı ve Maliyet Muhasebesi El Kitabı, İstanbul: Alfa, 1997, s.22.

[8] Nalan Akdoğan ve Nejat Tenker, Finansal Tablolar ve Mali Analiz Teknikleri, Genişletilmiş 6. Baskı, Ankara: Gazi Kitapevi, 1998, s. 53-54.

[10] Osman Altuğ, Muhasebe & Hukuk İlişkileri, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 1999, s.103.

[12] Kenan, Erkural, Muhasebe, Prensipler ve Uygulama, İstanbul:Nihad Sayar Yayın ve Yardım Vakfı, 1991, s.401-402

[13] Altuğ, Muhasebe & Hukuk İlişkileri, s.115-117

[17] Ümit Ataman, Tekdüzen Hesap Planı ve Mali Tablolar, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 1997, s.3-4.

[18] Ümit Ataman ve Başak Akgül, Genel Muhasebe Uygulamaları, II. Basım, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 2001,.

[19] Ümit Ataman, Tek Düzen Hesap Planı ve Mali Tablolar, s.11.

[20] Ümit Ataman, Tek Düzen Hesap Planı ve Mali Tablolar, s.12-16.

[21] Ahmet Hayri Durmuş ve Mehmet Emin Arat, İşletmelerde Mali Tablolar Tahlili, İlkeler ve Uygulamalar, Beşinci Baskı, İstanbul: Marmara Üniversitesi Nihad Sayar Eğitim Vakfı, 2000, s.1.

[22] Ümit Ataman, Genel Muhasebe, Muhasebede Dönem Sonu İşlemleri, s.232.

[23] Adolf J.H. Enthoven, “Accounting Systems”, Strategic Fianance Magazine,7 Temmuz 1999,

http://www.strategicfinancemag.com/1999/07f.htm

(Erişim: Eylül 2002)

[24] Mikael Gorsky, “Accounting reform in Russia: An İnsider’s Comments”, Biznis Bulletin, Cilt II, Moskova, 2001.

[25] Ciddi Hesabat Blanklarının Forma ve Rekvizitleri ve Onlardan İstifade Gaydaları, Bakü: Biznesmenin Bülleteni, 1999, s.1.

[26] Ciddi Hesabat Blanklarının Forma ve Rekvizitleri ve Onlardan İstifade Gaydaları, s.3-4.

[27] Ciddi Hesabat Blanklarının Forma ve Rekvizitleri ve Onlardan İstifade Gaydaları, s.7.

[28] Aydın Kerimov,Muhasibat Uçotu, İşadamının Stolüstü Kitabı,Bakü:Elm ve Heyat Neşriyyatı, 2001,s.355-356

[29] Emin Babayev ve diğerleri, Muhasibat İşi (Normatif Senedler Toplusu), Bakü: Elm ve Hayat Neşriyyatı, 1998, s.10.

[35] Azerbaycan Cumhuriyeti Yasalar Toplusu, Bakü: Kanun, 2002, s.259.

[38] Konsaltingovaya Firma Minimax, Plan Sçetov Buxgalterskogo Uçyota Azerbaydjanskoy Respubliki (S 1 yanvarya 1996 goda), Bakü 1996, s.7-9.

[40] Heyder Esedov, Mesheti Hacıyeva, Yeni Teserrüfatçılıg Şeraitinde Esas Fondların Uçotu, Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyatı, 1991, s.51-53.

[43] Konsaltingovaya Firma Minimax, a.g.k., s.20.

[44] Konsaltingovaya Firma Minimax, a.g.k.,s.23-26.

[45] A.S. Bakayev ve Diğerleri, Plan Sçetov Buxgalterskogo Uçgota i İnstruktsiya Po Yego Primeneniyu, Moskova: İnformatsionnoye Agenstvo İPB-Binfa, 2001, s.36.

[46] Q.E. Abbasov, Ticarette Muhasibat Uçotu (Derslik), II Cilt, Bakü: Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Neşriyatı, 1990, s. 158-159.

[48] Konsaltingovaya Firma Minimax, a.g.k., s.30-31.

[51] Konsaltingovaya Firma Minimax, a.g.k., s.37-39

[53] Konsaltingovaya Firma Minimax, a.g.k., s.41-42.

[54] S.M. Sebzeliyev, H.İ.İbadov, Muhasibat Uçotu, Ders Vesaiti, Bakü: Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, 1990, s. 91-93.

[58] Konsaltingovaya Firma Minimax, a.g.k., s.56-57.

[59] Konsaltingovaya Firma Minimaks, a.g.k., s.61-62.

[62] H.M. Guliyev, Avtomobil Negliyyatı Müessiselerinde Muhasibat Uçotu, Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyyatı, 1991, s. 109-110.

[64] G.E. Abbasov, Maliyye Neticelerinin Muhasibat Uçotu, “Muhasibat Uçotdu ve Audit”, No. 5-6, 1999, Bakü, s. 12-15.

[65] P.İ. Kamuşanov, Praktiçeskoye Posobiye Po Buhgalterskomu Uçyotu, Moskova: Ekonomika, 1995, s. 108-109.

[67] A.V. Vlasov ve Diğerleri, Buhgalterskiy Uçyot, Moskova: Finansı İ Statistika, 1986, s.253-255.

[68] Konsaltingovaya Firma Minimaks, a.g.k., s.78.

[70] N.P. Kondrakov, Buhgalterskiy Uçyot, II. Baskı, Moskova: İnfra-M, 1999, s.464-465.

[71] Konsaltingovaya Firma Minimax, a.g.k., s.82-83.

[73] B.T. Novruzov ve diğerleri, Audit. Ders Vesaiti, Bakü: Azerbaycan Milli Ensiklopediyası Neşriyyatı, 2001, s.401.

[75] Sabir İsmayılov, Müessiselerin Muhasibat Uçotunun Hesaplar Planı ve Onun Tetbiğine Dair Telimat, Bakü: Azerbaycan Bilik Maarifçilik Cemiyyeti, 1996, s. 146-149.

[77] Serdar Turhan,A Study Of The Azerbaijan Accounting System: An Application,Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, Ankara, 1992, s.12.

[80] Gerhard G. Mueller, Helen Gernon, Gary K. Meen, Accounting An İnternational Perspective, Fourth Edition, Times Mirror Higher Education Group, New York, 1997, s.11.

[81] İslam Karadağ, Uluslararası Muhasebe ve Çokuluslu Şirketler, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1990, s.9.

[82] Frederick D.S., Choi Carol Ann Frost, Gary K.Meek, İnternational Accounting, Third Edititon, Prentice Hall İnternational İnc., New York, 1999, s.5

[83] Gerhard G. Mueller, a.g.k., s.11-16.

[84] Osman Altuğ, Muhasebe & Hukuk İlişkileri, s.111-112.

[85] Ciddi Hesabat Blanklarının Forma ve Rekvizitleri ve Onlardan İstifade Gaydaları, s.9.

[87] Fatih Yılmaz, Uluslararası Muhasebe Standartları ve Türkiye’deki Uygulamalarla Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1994, s.44.

[88] Osman Altuğ, Muhasebe & Hukuk İlişkileri, s.134.

[90] Sinan Aslan, Altın ve Gümüş İşlemleri Muhasebesi, Genişletilmiş 2. Baskı, Türkmen Kitapevi, İstanbul, 2001, s.374.

[93] Mehmet Yazıcı, Durmuş Ahmet Hayri ve Pamukçu Fatma, MGB Tekdüzen Hesap Çerçevesi ve Hesap Planı Uygulaması, Marmara Üniversitesi, Nihad Sayar Eğitim Vakfı, İstanbul, 1996, s.114.

[95] Ümit Ataman, Tekdüzen Hesap Planı ve Mali Tablolar, s.12-13.

EK

4.1.5. Merkezi Planlı Ekonomiler Modeli

CARİ HESAPLAR

KAYNAKÇA

*KAYNAKÇA***