Interview met het tijdschrift Start (Bosnië en Herzegowina)

Vragen voor Elena:

Elena, wanneer heb je voor het eerst de dode zone bezocht na de ontploffing en wanneer heb je besloten je tochten te maken?

De eerste keer dat ik door Tsjernobyl ben gereisd was in 1992. We gingen onze familie in Wit-Rusland bezoeken met mijn vader. Ik zag het Wit-Russische deel van de dode zone. We reisden vele uren lang op lege wegen en mijn vader vertelde me over straling.Ik geloof dat hier de kiem voor mijn interesse in Tsjernobyl te vinden is.

Later, toen ik een motorfiets ging kopen, praatten we met een medewerker in de motorfietswinkel. Hij zei dat het de droom van iedere motorrijder zou zijn om op lege wegen te rijden, zonder politie en auto’s. Ik glimlachte, omdat ik al wist waar ik de motor hard kon laten gaan zonder politie, stoplichten, auto’s en zonder het gevaar een levend wezen te raken.

Wat motiveert je om zulke gevaarlijke tochten op de motor te maken?

Als ik in een paar woorden moest uitdrukken wat ik in Tsjernobyl doe, zou ik zeggen dat ik van jaar tot jaar alleen maar kijk hoe de wereld van materiële objecten oplost in het niets. Ik documenteer mijn tochten omdat de wereld, die zo geobsedeerd is van het koortsachtig verzamelen van materiële objecten, wil laten zien waar deze obsessie ons uiteindelijk naartoe voert.

Waar denk je aan wanneer je in de dode zone bent en hoe voel je je?

Weet je, de woestenij brengt me in een stemming die ik de Tsjernobylstemming noem. In leven zijn terwijl alles om me heen dood is brengt mij een nieuw gevoel. Ik voel me heel levendig, tenminste in vergelijking met de omgeving.

Ik leg mijn gedachten vast in mijn fotoreportages, artikelen, boeken, video’s. Tsjernobyl maakt gedachten wakker. In Tsjernobyl ontbreekt het geluid dat in het dagelijks leven onze gedachten verstoort. Voor mij is denken net zo essentieel als ademen, dus in Tsjernobyl voel ik me als een vis in het water.

Een andere factor die me naar de dode plaatsen trekt is het rustige leven van die plaatsen. In Tsjernobyl verliest het mathematische karakter van de tijd alle betekenis en het voelt alsof de tijd stil staat. Dat komt doordat de tijd sneller en langzamer gaat naargelang de intensiteit van het leven en de aard van de gebeurtenissen die het menselijk bestaan vormen. In Tsjernobyl gebeurt niets, het leven is compleet verstild, want gebeurtenissen zoals het eeuwig groeiende gras en onhandige pogingen om een nieuwe sarcofaag te bouwen tellen niet. In Tsjernobyl is het menselijke bestaan bevrijd van de tyrannie van de klok, dit gebied is vrij van het despotisme van overheden, agenda’s en de kalender… Tsjernobyl is vrij van iedere vorm van tyrannie, uitgezonderd de tyrannie van de isotopen.

Zijn er ook gelukkige momenten terwijl je daar bent en wat is het ergste wat je tijdens je reizen is overkomen?

Ik is moeilijk om me gelukkige momenten voor de geest te halen, want geluk en Tsjernobyl hebben weinig met elkaar te maken.

Ik weet niet wat het ergste was, maar het vreemdste was toen ik een tocht maakte en verdwaalde in de wildernis. Voor ik verder ga moet ik zeggen dat ik nooit dingen meeneem van Tsjernobyl, wat ik ook vind, ik neem het nooit mee naar huis. Op deze tocht kwam verzeilde ik in een dode stad, de plaats was griezelig, maar niet erg radioactief en ik moest nog verder in dood gebied. Ik vond het een goede plek om te stoppen en een hapje te eten en ik ging door een paar huizen op zoek naar zout, dat ik vergeten was mee te nemen. Ik zag boeken in een huis, onder andere Russische klassieken. Ik nam een boek mee. Ik maakte mijn eten klaar en begon dit boek te lezen. Ik raakte geïnteresseerd en besloot me niet aan de regels te houden en dit boek mee naar huis te nemen. Toen ik verder trok, begonnen er vreemde dingen te gebeuren. Welke weg ik ook insloeg, ik bleef terugkomen naar deze griezelige stad. Ik begon te denken dat iets me daar vasthield. Ik draaide rond in een soort vicieuze cirkel, tot ik uiteindelijk een radio in een huis hoorde. Ik haastte me daarnaar toe om de weg te vragen, maar er was niemand, het was een hallucinatie. Toen besloot ik rust te nemen en ik ging terug naar dit huis met boeken en bracht daar een paar uur door met lezen, bladerend in kranten uit de sovjettijd. Toen zette ik het boek waar het hoorde en vertrok. Ik vond gemakkelijk de weg en reed het verlaten gebied in, deze keer zonder radio.

Wanner ben je van plan de dode zone weer te bezoeken? Heb je nog steeds toestemming om daar binnen te gaan?

Toestemming is geen punt. Dezer dagen zijn veel wegen geblokkeerd door gevallen bomen, palen, ingestorte bruggen. Dat is een probleem… of je nou reist met of zonder toestemming, je moet gaan zoals de Shakespeareiaanse zwervende geest – ‘Over hill, over dale, Thorough bush, thorough brier, Over park, over pale, Thorough flood, thorough fire’.

Over de volgende tocht. Deze lente kwamen mijn vrienden terug van een elfdaagse tocht naar Tsjernobyl en mijn kameraad vertelde me dat ze een spookstad hadden ontdekt, die ze zagen aan de andere kant van een rivier. De brug was geblokkeerd zodat ze het gebied niet in konden. Deze plaats is waarschijnlijk mijn volgende bestemming.

Er zijn sommige groepen en forums die denken dat alles wat je doet niet echt is. Weet je wie er zo over je praat en waarom? Zit er iemand achter deze mensen?

Natuurlijk is wat ik doe geen goed nieuws voor de energie-industrie, maar ik denk niet dat die alleen zit achter al die pogingen om mijn werk in diskrediet te brengen. Wat in werkelijkheid zit achter iedere saloncriticus is hun eigen stupiditeit, verveling, jaloezie en andere karaktergebreken.

Ik ben ongevoelig voor hun druk, want ik weet dat de enige manier waarop ik mijn intelligentie kan tonen in de omgang met dwazen is door niets met ze te maken te hebben, dus ik lees niet wat ze over me schrijven op forums.

I geloof dat het probleem van internetforums is dat saloncritici en allerlei zotten een hoop herrie maken en actief zijn terwijl redelijke en fatsoenlijke mensen stil en passief zijn. Zo zul je de passieve goodwill van fatsoenlijke mensen krijgen als je iets speciaals doet en blootstaan aan actieve negativiteit van de eerste de beste schavuit. Dit wekt gemakkelijk de indruk alsof je in een gekkenhuis terecht bent gekomen en zo’n omgeving ontmoedigt mensen om goede dingen te doen. Dit is overigens niet alleen een probleem van internetforums, maar van de maatschappij als geheel en de mensen kunnen gemakkelijk van de koers raken. Want speciaal jonge mensen kunnen niet zien wat goed is en wat niet, zij kunnen niet begrijpen waarom zij die de waarheid spreken leugenaars worden genoemd terwijl sommige nep-acteurs worden bewonderd door miljoenen. Zij weten niet welke richting ze moeten volgen. Voor mij is leugenaar en nepfiguur genoemd worden de hoogste lof. Op deze manier weet ik dat ik iets goed heb gedaan, want zij spreken alleen maar kwaad en voor hen gaat alles verkeerd om: hun NEE is JA en hun JA NEE. Zo is hun nee mijn leidende ster die ik volg, want als ze kwaad van me spreken weet ik dat ik op het juiste pad ben.

Ben je wel eens bedreigd vanwege het maken van je website en het vertellen wat er werkelijk is gebeurd en waarom?

Geen echte bedreigingen.

Heb je de nieuwe film gezien met Will Smith in de hoofdrol, ‘I Am Legend’? Die toont een soortgelijke situatie maar dan in New York. Zo ja, hoe goed toont die film het gevoel van te leven in een radioactieve zone?

Helaas heb ik ‘I Am Legend’ niet gezien. Bedankt voor de informatie. Ik zal proberen die film te pakken te krijgen. Ik heb ‘Die Wolke’ (De Wolk) gezien. Het gaat over een Tsjernobyl-achtige situatie in Duitsland. Dat is een goede film. In Rusland is ‘Aurora’ verschenen. Daar kan ik niets over zeggen want die werd bij ons op tv vertoond met 40 minuten reclamepauzes na iedere 20 minuten film, maar ik vrees dat met de groeiende vraag naar kernenergie die pauzes veel langer zullen zijn.

Kun je uitleggen hoe je in je levensonderhoud voorziet, hoe ziet je leven er nu uit en hoe heeft het maken van je website je leven veranderd?

Wat ik doe voor de kost doet er weinig toe. Ik doe verschillende dingen, meestal iets wat me veel vrije tijd laat. Ik doe werk met de minst mogelijke verantwoordelijkheid. Zo heb ik tijd en energie om met mijn projecten door te gaan.

Natuurlijk heeft het werk aan de website mijn leven veranderd. Door het internet kan ik direct met mensen communiceren. Geen redacteur, censor of adverteerder staat tussen ons in. Dit is de werkelijke kracht van het internet. Als het net er niet was geweest zou het vrij denkende publiek nu uitgestorven zijn.

Zie je ook verbetering en bijdragen aan probleemoplossing met kernenergie sinds je dit project bent gestart?

We hebben 22 jaar geen ongeluk op de schaal van Tsjernobyl gehad. Dit hebben we bereikt en ik heb daaraan ook mijn bijdrage geleverd.

Semir Mujkić/Start BiH/May 2008

Uittreksel van het interview met de Kiev Post.

Waarom heb je besloten de Tsjernobylramp op deze manier te documenteren?

Het is mijn doel belangrijke gebeurtenissen waarvan ik getuige ben geweest, vast te houden en voor bedoelde of onbedoelde vergetelheid te behoeden. Op den duur vervallen de steden en dorpen rondom Tsjernobyl en herinneringen gaan verloren. Het enige doel van mijn werk is, de herinneringen op het internet voor altijd te bewaren. Ik ga door met dit werk, want ik houd er niet van als iemand me voor de gek houdt. In het geval van Tsjernobyl heb ik de sterke indruk dat de regering en het wetenschappelijke zowel als het industriële establishment ons vanaf de dag van het ongeval tot op de dag van vandaag voor de gek houden. Met betrekking tot het kernongeluk is er sinds de dagen van het communisme niet veel veranderd. De enige verandering is, dat in totalitaire staten de regering de informatie aan het volk onthoudt. Nu we in een vrij land zijn, onthouden de mensen de informatie nu aan hun gelijken.

Er zijn verschillende versies hoe de oorzaken van de tragedie met elkaar verweven zijn. Wat denk jij dat de hoofdrol heeft gespeeld? Hadden we het kunnen vermijden?

De oorzaken zijn een noodlottige vermenging van menselijke fouten met constructiefouten. Andrej Sacharow zei dat het ongeval in Tsjernobyl aantoonde dat ons systeem geen moderne technologieën kan beheersen. Wij konden het niet vermijden doordat onze technologie voor onze eigen ontwikkeling uitloopt en het ongeval aldus een langverwachte formaliteit was.

Denk je dat de mensheid de lessen van Tsjernobyl goed ter harte neemt? Of zijn er tekenen dat de tragedie zich herhaalt?

Tsjernobyl is een waarschuwing aan de mensheid. Zodra die waarschuwing wordt genegeerd, of wij er geen lering uit trekken, zijn wij gedoemd het keer op keer te herhalen. Iedere keer als de geschiedenis zich herhaalt wordt de prijs hoger. Zo gaat het met gebeurtenissen in het leven van individuen zowel als de samenleving.

Interview aan online informatieservice ‘Globo’ (Rio de Janeiro, Brazilië)

Vragen voor Elena:

Lijd je aan lichamelijke reactie, zoals misselijkheid, overgeven? En vandaag de dag, na een bezoek, krijg je wellicht enige vorm van medische bijstand?

Om last te hebben van lichamelijke reacties zoals misselijkheid en overgeven moet je flink wat gammastralen binnen krijgen. Naar zo’n slechte plaats zou ik niet toe gaan. Laat me uitleggen. Gammastraling is cumulatief, het bouwt op. Mensen kunnen zich tijdens hun leven blootstellen aan een zekere hoeveelheid gammastraling. Het is als een kapitaal dat je wijs moet uitgeven. Wetenschappers die in de sarcofaag werken geven hun kapitaal binnen een paar uur uit. Net als in het echte leven geven mensen op één plaats uit waar anderen jaren over doen en symptomen zoals misselijkheid betekenen dat je bankroet nabij is.

Een kaars vanaf beide kanten branden heeft zin als je meer licht nodig hebt om dingen te ontdekken die jou je kaars waard zijn.

Kun je tellen in hoeveel dode steden je bent geweest?

Voor ik de tel kwijt raakte waren het ongeveer 180 dode steden en dorpen, maar dat was een paar jaar geleden en sindsdien heb ik nog veel dode plaatsen bezocht. Al met al heeft Tsjernobyl in de Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland ongeveer 2000 steden en dorpen gedood, een kwart daarvan grote dorpen en steden, terwijl de overige driekwart bestaat uit boerderijen, kleine dorpen of gehuchten, die wij ‘hutors’ noemen.

Misschien herinner je je iets wat een van bewoners van de uitsluitingszone je heeft verteld. Wat daarvan zul je nooit vergeten?

Eens praatte ik met een vrouw die alleen in een dode stad woonde. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was deze vrouw aanwezig bij massamoorden en ze vertelde mij het verhaal over de executie van een man en een vrouw uit haar stad. De vrouw trok zenuwachtig met beide handen haar vlechten opzij en de man rookte zijn laatste sigaret. De man was kalm. Nadat ze waren neergeschoten viel de vouw als een pop op de grond terwijl de man gewoonweg ging zitten. Hij was dood maar hij had nog steeds de sigaret tussen zijn lippen en de sigaret gaf nog steeds rook af.

De oude vrouw die me dit verhaal vertelde zei dat het moeilijk te geloven was dat de man dood was. Ze zei dat iedereen wegging maar zij stond voor het levenloze lichaam, kijkend naar de vervagende rook. Voor mij is dit verhaal interessant omdat als ik door dode plaatsen reis en ik zie daar nu en dan een of twee families leven, dan vind ik het net als die vrouw moeilijk te geloven dat daar geen leven is en dat de rook uit de schoorstenen alleen maar een vervagende rook is, vergelijkbaar met de rook die de oude vrouw zag bij de openbare terechtstelling, in dagen van haar jeugd.

Michaël Gorbatsjov heeft eens gezegd dat Pripyat en Tsjernobyl geen plaatsen zijn voor droefheid en rouw, maar voor overdenking over hoe duizenden jaren van de menselijke aanwezigheid in een paar minuten kunnen worden weggevaagd. Zou jij Tsjernobyl definiëren als een plaats van droefheid?

Ik zou Tsjernobyl definiëren als een plaats waar droefheid, frustratie en diepe depressie volop aanwezig zijn. Deze frustratie vindt haar uitdrukking in hoe dingen bestaan in Tsjernobyl; in het oneindige karakter van nucleaire chemicaliën, in tegenstelling tot de zeer eindige aard van het individu erin; in de eindeloze strijd die de geschiedenis van Tsjernobyl vormt, waar iedere inspanning wordt geremd door eindeloze moeilijkheden, waar een of andere onuitroeibare kracht alle pogingen van iedere nieuwe generatie tot hetzelfde trieste einde brengt als de voorgaande. Waar op ieder moment alle dingen in onze handen als het ware tot niets worden, iedere echte waarde verliezen en teloor gaan.

Wat zeggen de Oekraïense en Wit-Russische mensen tegenwoordig over de tragedie? Het lijkt me dat de mensen er op een of andere manier aan gewend zijn en kalm zijn.

Wit-Russische mensen kunnen niet echt veel zeggen, zij hebben geen vrijheid van spreken en de waarheid zeggen is gevaarlijk in dit land. In Wit-Rusland gaat iemand die echte research over Tsjernobyl publiceert naar de gevangenis of verdwijnt gewoon. Toch zijn er mensen die de waarheid spreken.

In Oekraïne, na de Oranje Revolutie, is de waarheid zeggen niet verboden, maar toch spreken Oekraïners minder van zulke dingen. Dat lijkt een paradox maar dat is het niet echt. Nietsche heeft eens gezegd dat de waarheid meer verdedigers vindt waar het spreken van de waarheid gevaarlijk is en minder verdedigers waar de waarheid spreken saai is.

Je hebt veel gezien van de grootste tragedie van de mensheid. Wat was volgens jou het allerergste van het ongeluk?

Het ergste is dat Tsjernobyl geen hoop overlaat. Ik heb al gezegd dat ik op de poorten van Tsjernobyl zou schrijven wat Dante boven de ingang naar zijn inferno schreef: “Gij die hier binnengaat laat varen alle hoop”.

In alle landen bestaan uitdrukkingen als ‘de hoop sterft het laatst’ en ‘hoop doet leven’. Hopeloosheid berooft ons van onze kracht, we vallen ermee in verdoving. Menselijke wezens kunnen geen wanhoop verdragen. Mensen draaien een hopeloos probleem altijd de rug toe, ze proberen het eenvoudigweg te vergeten.

Je opmerkingen zijn erg precies, met filosofische en religieuze achtergronden. Denk je dat er plaats is in Tsjernobyl, Pripyat en al de dode zones, voor religie?

Voor religie zeer zeker. Ik heb altijd geweten dat Tsjernobyl was voorspeld in de Bijbel, maar het kon me niet schelen, tot ik op zekere dag een moment van diep begrip had voor die profetieën. Dit gebeurde in de buurt van een dode boerderij in Tsjernobyl. Plotseling realiseerde ik me de profetie van de alsem (het Russische woord voor alsem is Tsjernobyl, vert.) en de waarheid van de volgende passage werd me duidelijk: * JESAJA : 13:21,22 - Dieren van de woestijn zullen daar liggen en uilen zijn huizen vullen. 34:7-14 - “Nooit voldaan, nacht of dag, zijn rook stijgt voor eeuwig op, en het zal braak liggen, in lengte van dagen, niemand zal er door trekken”. .

Fabricio Yuri Vitorino/ G1 and Globo (Brazil)/April 2009