Index bronstijd in Nederland Index eerste boeren in Nederland Gallo-Romeins tempelcomplex in Elst (Gld.) 30 september 2002 Westeraam (Gallo-Romeinse tempel) Westeraam (houten tempel) Een zilveren munt Vondsten in 2001 Vondsten in 2002 ELST - Onder de Nederlands Hervormde Kerk in het Gelderse Elst liggen de fundamenten van een hoofdtempel van de Bataven. Het heiligdom behoort tot de grootste tot nu toe bekende Gallo-Romeinse tempelcomplexen ten noorden van de Alpen.  Dat blijkt uit een eerste onderzoek van wetenschappers van de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam en de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (R.O.B.). De archeologen hebben op verzoek van de gemeente Overbetuwe, waartoe Elst behoort, en de provincie Gelderland rondom de kerk opgravingen verricht. In de zomer van 2003 willen de wetenschappers het complex verder onderzoeken. Zij noemen het een monument van internationale betekenis.  Toeval? Het was al sinds 1947 bekend dat de NH-kerk in Elst (zie foto) is gebouwd op de resten van twee elkaar in tijd opvolgende tempels. Nooit eerder is echter vastgesteld hoe waardevol de resten zijn. Het is nog niet bekend of het toeval is dat in de achtste eeuw een christelijke kerk is gebouwd op de Romeinse resten of dat daar een religieus-historische verklaring voor is, zegt onderzoeksleider T. Derks van de VU.  De jongste tempel onder de kerk dateert uit de eerste eeuw na Chr. Aangenomen wordt dat dergelijke hoofdtempels gebouwd zijn om op symbolische wijze uitdrukking te geven aan de herstelde vertrouwensband tussen de Bataven en Romeinen na de Bataafse opstand in 70 na Chr.  Het eerste onderzoek wijst uit dat het tempelcomplex een enorme omvang heeft gehad. De archeologen willen meer weten over het gebruik en de inrichting ervan. Na het onderzoek in 2003 kunnen zij een erfgoedontwikkelingsplan opstellen. Het is nog niet bekend wat er met de opgravingen in Elst gaat gebeuren als het onderzoek is afgerond. Recente opgravingen in Elst Professor N. Roymans - verbonden aan het AIVU (Archeologisch Instituut van de Vrije Universiteit) uit Amsterdam - denkt op ongeveer tweeën een halve meter diepte de eerste resten uit de vroegste eeuwen van onze jaartelling te vinden. De archeologen hopen met dit onderzoek te achterhalen wat de omvang van de voormalige cultusplaats rond de tempel was. Verder willen ze de periode waarin de Romeinse bouwwerken in Elst stonden kunnen bepalen. Tot slot hoopt het team uit te zoeken welke goden werden vereerd op de Romeinse cultusplaats. Volgens onderzoeksleider Roymans is het onderzoek niet alleen op de Romeinen gericht, maar is de hele ontwikkelingsgeschiedenis van de plek belangwekkend.  Westeraam (1)   Door een toevallige samenloop van omstandigheden werd vrijwel gelijktijdig met het begin van het verkennend onderzoek bij de Grote Kerk op ruim vijfhonderd meter van deze kerk een opzienbarende archeologische vondst gedaan.  Tijdens het bouwrijp maken van deelplan I van de nieuwbouwwijk Westeraam werden in juni 2002 funderingsresten en restanten van muurschilderingen van een Gallo-Romeinse tempel gevonden. De tempel is een omgangstempel van 14,5 bij 12,75 meter, waarvan de cella is omgeven door een zuilengang. De funderingsresten liggen op de westelijke oever van een dichtgeslibde riviertak die in de Romeinse tijd circa twintig meter breed was. Waarschijnlijk waren soldaten van het in Nijmegen gelegerde Tiende Legioen nauw betrokken bij de bouw van deze tempel rond het jaar 100. Archeologen spreken over ‘een vondst van (inter)nationaal belang’. Opmerkelijk is de situering van de tempel buiten een centrale cultusplaats op het platteland.  Archeologen leggen de tempelresten bloot en proberen de tempel in kaart te brengen. Eventueel andere vondsten worden bewaard. Ten zuidwesten van het gebouw zijn de resten van zes crematiegraven aangetroffen. Ten oosten van de tempel liggen funderingsresten van een landelijke Romeinse nederzetting (het archeologisch monument de Hoge Hof). Er zijn ook aanwijzingen dat onder de funderingsresten van de tempel fundamenten liggen van een oudere houten tempel uit de eerste eeuw. Het archeologisch onderzoek van een terrein van circa 4000 m2 wordt uitgevoerd door het Bureau Archeologie van de gemeente Nijmegen in samenwerking met de gemeente Overbetuwe, de provincie Gelderland, de ROB en het Archeologisch Instituut van de Vrije Universiteit.   Westeraam (2)   Opnieuw is een voor Nederland unieke vondst gedaan op het bouwterrein Westeraam in Elst. De archeologen die daar onderzoek doen naar Romeinse en Bataafse overblijfselen, zijn gestuit op de aanwezigheid van een houten religieus gebouw, mogelijk een tempel. De ontdekking komt bovenop het aantreffen van de dit jaar gevonden stenen tempel. Het gaat om contouren van een bouwwerk uit het midden van de eerste eeuw. Of het om een echte tempel gaat, is volgens onderzoeksleider Jan Thijssen niet helemaal duidelijk. Wel bevestigt hij dat het bouwwerk een religieuze functie heeft gehad. Materialen zijn op de plek niet gevonden, maar uit de kleur van de grond is op te maken dat de constructie van hout was.  Het gaat om een gebouw van ongeveer tien bij zes vierkante meter die is gevonden binnen de muren van de stenen tempel, die onlangs is ontdekt. Deze dateert uit de tweede eeuw. Thijssen noemt de vondst uniek. In Nederland is nooit eerder een vergelijkbare ontdekking gedaan.   Elst beschikte al over gegevens uit de Romeinse tijd. Onder de NH-kerk ligt een Romeinse tempel. In het nieuwbouwgebied Westeraam stuitten archeologen onlangs op een Gallo-Romeinse tempel. Op Westeraam is onlangs een Gallo-Romeinse tempel ontdekt. De resten bestaan uit overblijfselen van een stenen tempel, een grafveld en aanwijzingen dat op die plek een houten tempel heeft gestaan. Vooral die houten tempel is van nationaal belang. Het is de eerste keer dat in Nederland een dergelijke vondst is gedaan onder een stenen tempel. Verder is uniek dat ze gevonden zijn in een gebied waarvan altijd gedacht is dat het tot het Romeinse platteland behoorde  De stenen Romeinse tempel op het terrein Westeraam in Elst kan nagebouwd worden. Volgens archeoloog Jan Thijssen van het Bureau Archeologie van de gemeente Nijmegen is het maken van een replica goed mogelijk op basis van de gevonden zuilresten. Die geven een beeld hoe de onderdelen van de tempel er in de tweede eeuw hebben uitgezien.  Het gaat om resten van zuilen die op de buitenste galerij van de tempel hebben gestaan. De gevonden overblijfselen zijn stukken gladde paal van veertig centimeter groot en een Romeinse voet breed, zo'n dertig centimeter. Verder zijn er deze week drie greppels gevonden, die de grenzen van het tempelcomplex aangeven.  Volgens de archeoloog is het een voordeel dat vooral de verkleurde aarde, die aantoont dat er voor de stenen tempel een houten religieus gebouw heeft gestaan, nu kan worden onderzocht. Dat is mogelijk omdat de stenen resten die daarop ligen, nu worden verwijderd.  "We vinden in Nederland voor het eerst aanwijzingen van houten gebouwen. Als je daar nu niets mee doet, dan weet je dus nooit meer wat het geweest is." Bovendien is er volgens Thijssen genoeg te zien van de Romeinse tijd in Elst. "De Gallo-Romeinse tempels onder de hervormde kerk zijn veel imposanter dan de resten op Westeraam."  Zilveren munt  Bij opgravingen rondom de grote kerk in Elst is door het opgravingsteam van de Vrije Universiteit van Amsterdam met een metaaldetector een zilveren romeinse munt gevonden. Het toeval wil dat de munt gevonden in de maand augustus de beeltenis draagt van Augustus, de eerste keizer van het Romeinse rijk. Volgens de archeologen moet de munt 'een reis van enkele duizenden kilometers' gemaakt hebben voordat hij bij de Gallo-Romeinse tempel in Elst door een Romein of Bataaf in dienst van het Romeinse leger werd geofferd aan een inheemse godheid.  De munt verkeert in een uitstekende staat. De tekst die rond het portret van de keizer staat Augustus Divi F. betekent volgens de onderzoekers: 'de verhevene, zoon van de vergoddelijkte'. Op de andere kant staat Diana, godin van de jacht, met een hert afgebeeld, met de tekst Imp.X., waaruit de onderzoekers weer kunnen opmaken dat de munt geslagen is in de jaren tussen vijftien en dertien voor Christus. Het muntstuk vertelt de archeologen complete verhalen. Zo leiden ze uit de tekst af dat met de 'vergoddelijkte' Gaius Julius Caesar bedoeld wordt. Na in 44 voor Christus te zijn vermoord werd hij door de senaat van Rome tot God verklaard. Dat gebeurde tijdens spelen ter nagedachtenis van hem. Een komeet verscheen aan de hemel die zeven nachten bleef schijnen; een teken van de goden. Augustus was de aangenomen zoon van Caesar. Hij liet zich later de 'zoon van de vergoddelijkte' noemen.   Rondleiding Anton Cruysheer - verbonden aan het AIVU (Archeologisch Instituut van de Vrije Universiteit) geeft een rondleiding voor omwonenden op de archeologische vindplaats naast de Nederlands Hervormde kerk in Elst. Cruysheer toont de omstanders één van de eerste Romeinse vondsten die hij sinds het begin van het onderzoek deze week heeft gevonden: een knoop.  Cruysheer: "Voor grotere Romeinse vondsten moeten we nog een stuk dieper graven. Tot een meter of twee. We verwachten hier wel Romeinse bouwwerken, die rond de tempel gestaan hebben, te vinden." Vooralsnog wroeten de archeologen in een laag die al eerder is omgeploegd. In die laag worden vooral kleine vondsten opgegraven.  Hij denkt eind augustus met conclusies naar buiten te komen over de omvang van de plaats waar de Romeinse goden werden vereerd. De rondleidingen die gegeven worden bij de opgravingen rondom de Nederlands hervormde ofwel grote kerk in Elst trekken veel belangstellenden. Kwamen er op de eerste rondleidingen nog tientallen mensen af, die van vorige week vrijdag was goed voor een groep van tweehonderd mensen.  De tocht langs de archeologische vondsten wordt iedere vrijdagmiddag om 1 uur gehouden.  http://www.overbetuwe.nl/main.php?page=textversie&bid=124:13   Het onderzoek werd uitgevoerd door het Archeologisch Instituut van de Vrije Universiteit (AIVU) Amsterdam, in samenwerking met de Rijksdienst voor het Archeologisch Bodemonderzoek (R.O.B.) te Amersfoort. De opgravingen werden grotendeels gefinancierd door de Gemeente Overbetuwe en de Provincie Gelderland. Voorafgaande aan de restauratie van het gebouw (NH kerk) werd in de periode van 21 april tot 24 oktober 1947 een oudheidkundig bodemonderzoek ingesteld. Daaruit bleek dat de kerk gebouwd is op en om de resten van twee christelijke kerken en twee heidense, voorchristelijke Gallo-Romeinse tempels. Bij de opgravingingswerkzaamheden stuitten de onderzoekers op overblijfselen van twee Gallo-Romeinse tempels uit de eerste eeuw na Chr. Tot oktober 2002 werd aangenomen dat beide bouwwerken zijn te beschouwen als een centraal heiligdom van de Bataven en als een symbool van het verbond van de Romeinen met dit volk.  De eerste tempel is waarschijnlijk verwoest tijdens de Bataafse opstand in de jaren 69/70. Deze tempel is wellicht het oudste stenen gebouw van Nederland. Binnen tien jaar na de Bataafse opstand bouwden de Romeinen op dezelfde plaats een nieuw en veel groter heiligdom. Dat is waarschijnlijk in de derde eeuw buiten gebruik geraakt.  Dit stenen bouwwerk was 30.90 meter lang en 23.10 meter breed. De rechthoekige kern, de cella, het eigenlijke heiligdom, was waarschijnlijk 15 meter hoog. In dit centrale vertrek stond het cultusbeeld van de godheid opgesteld. De omgang had de vorm van een zuilengalerij. De tweede tempel behoort tot de grootste Romeinse tempels die we ten noorden van de Alpen kennen en is van internationale betekenis.  Drie bij elkaar in een kuil aangetroffen schedels van een varken, een schaap en een rund zijn wellicht resten van het suovetaurilia-offer, dat de Romeinen brachten aan de god Mars bij reinigingsplechtigheden. Wellicht hangt dit offer samen met de bouw van de tweede tempel en is het gebracht bij de reiniging van de plaats van de verwoeste eerste tempel. Op 1 oktober 1944 bij het begin van de Duitse tegenaanval was de toren, in dit geval de Britse waarnemingspost daar, doelwit van Duitse artillerie. ’s Avonds om een uur of acht werden kerk en toren in brand geschoten, waarna het monumentale gebouw ’s nachts volledig uitbrandde. Verscheidene woningen in de omgeving van het kerkgebouw trof hetzelfde lot. Na het oudheidkundig bodemonderzoek volgde de restauratie van kerk en toren in de periode van juni 1948 tot 1957. In 1958 vond de opening plaats van het museum onder de kerk, waar bouwresten te bezichtigen zijn van de twee tempels en van een pre-romaanse en een romaanse kerk. Van drie andere stenen gebouwen die waarschijnlijk tot het heiligdom hebben behoord, zijn sporen gevonden ten noorden van het kerkgebouw op het terrein van de huidige basisschool, ten zuiden van het kerkgebouw onder de bestrating van de St. Maartenstraat en in de Dorpsstraat tegenover de R.K. kerk en pastorie. Muurwerk van het laatste gebouw, waarschijnlijk met heteluchtverwarming, is ook aangetroffen onder het huidige pand van de ABN-AMRO-bank en kan bovendien verscholen liggen onder de panden aan weerszijden van het bankgebouw.  Vondsten in 2001  In 2001 zijn tijdens de begeleiding van rioleringswerkzaamheden in de St. Maartenstraat opnieuw bijzondere archeologische vondsten gedaan die verband houden met het tempelcomplex. Tot deze vondsten behoren delen van muurwerk die mogelijk deel uitmaken van een bijgebouw van het heiligdom. Een gesignaleerde compacte mortellaag houdt wellicht verband met de bouw van een van de tempels of behoort tot het plaveisel van de tempelhof. Beschilderd pleisterwerk en een fragment van een zuilentrommel zijn waarschijnlijk afkomstig van een van de tempels of van een aan de tempelhof grenzende zuilengalerij.  De meest verrassende vondst was die van enkele Keltische munten, die dateren uit de laatste decennia voor het begin van onze jaartelling. Deze munten wijzen erop dat het tempelcomplex al vóór de Romeinse tijd als cultusplaats in gebruik was. De nieuwe vondsten in 2001 onderstreepten de bijzondere wetenschappelijke en cultuurhistorische betekenis van dit midden in het woongebied van de Bataven gesitueerde tempelcomplex.  Verkennend onderzoek De vondsten in 2001 vormden voor het Archeologisch Instituut van de Vrije Universiteit in Amsterdam en de gemeente Overbetuwe aanleiding om in samenwerking met de provincie Gelderland en de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) in Amersfoort dit voor Nederlandse maatstaven unieke archeologische monument aan een gericht onderzoek te onderwerpen.  Dit verkennend onderzoek heeft plaatsgevonden in twee fasen: in de maanden juli en augustus in 2002 en in dezelfde maanden van het jaar 2003.  Doelen van het onderzoek waren:  Het vergroten van de nog beperkte kennis van het heiligdom  Het opstellen van een archeologisch beheersplan dat het behoud van het monument voor de toekomst kan garanderen.  In het verlengde van het beheersplan het opstellen van een erfgoedontwikkelingsplan gericht op het vergroten van de bekendheid met deze monumenten onder het brede publiek.  Vondsten in juli en augustus 2002  Tot de vondsten in de eerste sleuf behoorden circa vijfig graven met skeletten die in keurige rijen liggen. Een dergelijke vondst is niet verwonderlijk op een voormalig kerkhof. De skeletten dateren uit de late middeleeuwen (twaalfde tot en met vijftiende eeuw) en de zestiende en zeventiende eeuw. Deze skeletten kunnen dienen om de geschiedenis van Elst verder in kaart te brengen, in het bijzonder het leven van een bevolkingsgroep op het platteland rond 1400. Ook is wat Romeins bouwpuin aangetroffen. In een noordelijker gelegen tweede sleuf zijn graven gevonden uit de veertiende eeuw. Archeologen troffen hier ook een fragment van een Romeinse zuil aan en een steen van een Romeinse hypocaustum. Dat is een ruimte in een badhuis, verwarmd door hete lucht onder de vloer. Dr. Jan Brouwer Wethouder (o.a. Archeologie en monumenten)  Opgravingen Elst  Stenen tempel met houten voorgangers  Kort na het begin van de opgraving werd duidelijke dat de natuurstenen funderingsresten behoorden tot een zogenaamde Gallo-Romeinse omgangstempel. De term Gallo-Romeins betekent in dit geval dat de tempel in een Romeinse stijl en met Romeinse technieken is gebouwd, maar met Gallische elementen. Het centrale deel, de cella, waar de beelden van een of meerdere goden stonden, stak als een toren uit boven een overdekte zuilengang, de ‘omgang’. Het geheel stond op een verhoging met aan de voorzijde een trap.  Terwijl de funderingssleuven van deze tempel werden vrijgelegd, kwamen de funderingssporen van twee houten voorgangers tevoorschijn. De datering van het oudste heiligdom kon door middel van jaarringenonderzoek (dendrochronologie) van een eikenhouten paal worden vastgesteld tussen 36 en 41 na Chr. met een marge van 6 jaar ouder of jonger. De tweede houten tempel is enkele decennia later gebouwd, waarna rond 100 dan de stenen tempel verrees.   Tempelhof   Een Romeinse tempel is niet te vergelijken met de moderne christelijke kerken, want het gebouw zelf werd beschouwd als de woning van de vereerde godheid en mocht alleen door de priesters worden betreden. De godsdienstplechtigheden die in aanwezigheid van de gelovigen werden uitgevoerd, vonden voor de tempel plaats op het tempelhof (temenos). Het terrein, omgeven door een muur of een houten palissade (zoals in Elst-Westeraam het geval is geweest), was de ontmoetingsplaats van mensen en goden.  Opmerkelijk is dat verschillende kuilen en haardplaatsen met verkoold en verbrand materiaal op het tempelhof zijn aangetroffen. Dit zijn de stille getuigen van de bereiding van rituele maaltijden en de restanten van offers.  Nog een tempel in Elst  In heel Noord-west Europa dat ooit deel heeft uitgemaakt van het Romeinse rijk zijn Gallo-Romeinse tempels teruggevonden. Het wonderlijke is dat de grootste (30,9 x 23,1 m) op een afstand van 560 m van de nieuw ontdekte tempel lag, namelijk onder de Sint Maartenskerk in het centrum van Elst. Deze tempel werd opgegraven tijdens de restauratie van de kerk vlak na de oorlog. Door een opmerkelijke samenloop van omstandigheden startten de archeologen van de Vrije Universiteit Amsterdam gelijktijdig een onderzoek in de omgeving van de kerk in Elst om de nog aanwezige sporen van het tempelhof in kaart te brengen.   Uitwerking   De gegevens van de opgraving op Westeraam worden nu bestudeerd, zodat zoveel mogelijk vragen beantwoord kunnen worden, zoals: welke god of godin werd vereerd in de tempel op Westeraam, wat werd er geofferd en hoe zagen de tempels en de omgeving eruit? Het uitwerken van de opgraving is in volle gang.    Elst: tempelterrein, gevonden omheiningsmuur  (temenosmuur)      Elst: voorgangers van de tempel     Elst: reconstructie (1)     Elst: reconstructie (2)     Archeon: reconstructie tempel (3)      Archeon: Entree tot de tempel      Archeon: voor de tempel is de offerplaats en in de tempel staat een beeld van Nehalennia    Elst: opgravingen in 1947 Kerkmuseum Elst. Grote Kerk, Grote Molenstraat 2.  foto's: M. van Geffen en J. Zwartkruis   Vormgeving