Баяд
Баяд ястан нь монгол, тvрэгийн дотор нэлээд тохиолдох бєгєєд монгол угсаатны халх, євєрлєгч, буриад, ойрадын аль алинд оролцдог яс юм. Монголын Баяд эртний євєг дээдэс бол XII-XIII зууны vед Жида Баягуд Дуклас, Хээрийн Баягуд гэгдэж Баягуд аймгаас сурвалжтайн дээр Сэлэнгэ мєрний зvvнтэйх Зэд гoлоос урагш тал газар сууж агсан Жида Баягуд, Хээрийн Баягуд нь жинхэнэ монгол угсаатай гэж шинжээчид vздэг. Баягуд аймаг нь Монголын эзэнт гvрний vед тvvний бvрэлдэхvvнд оролцож яваад хожим нэг хэсэг нь зvvн Монголын халх, євєр монгол болон ойрад монголын дєрвєд зэрэг ястны бvрэлдэхvvнд оролцох болсон ажээ. Энд єгvvлж буй Баяд бол Дєрвєн Ойрадын холбоонд оролцон явж Зvvн гар улс эвлэрэх vес Дєрвєдтэй нэгэн хамт Заг Байдрагт хэсэг байгаад 1754 онд Увс нуурын ємнє дорно ба Тэс голын адгаас ємнєд Нарийн гол, Тогтохын шил, Хан хєхий ар єврєєр Хяргас нуур хvртэл нутаглан Дєрвєдийн Тєгс хєлєг Далай ханы аймагт захирагдсан 10 Баядын хошуу болжээ. Тэдгээр нь одоогийн Увс аймгийн Малчин сум (Жонон бэйл, Эрх мангийн хошууд), Хяргас сум (Дайчин ван, Баатар бэйл, Саруул жажин гvний), Тэс ñóì (Жанжин гvн, Дандар гvн, Пандиа бэйлийн хошуу), Зvvнговь ñóì (Тїшээ гvн, Эрдэнэ гvний хошуу) болно.
Мєн Баядын дотор дараах яс (элхэн) бий. Vvнд: Шангас, Борлууд, Харнууд, Цагаагчууд, Тайж нар, Цагаанууд, Тахианар, Ноггн тугийнхан, Бvлчин жасыг хан, Хошууд, Булгадар, Харагчууд, Галзат шарнууд, Хасгууд, Бvрдvvд, Хотдууд, Тавнакгууд, Салдан долоон, Сарагжин Долоон, Чамхин, Баарингууд, Баяд гэх зэрэг болно. Vvнээ тэмдэглэхэд Баяд аймгийн Увсын газар анх тэргvvлэн ирсэн Жюн ван ван Цэрэнмєнх хэмээгч нь эртний Ойрадын хаан Цорос овогт Тогоон тайшийн залгамчир Борнагалын удмын Далай тайшийн дєтгєєр хvv Бибvшийн угсааны хvн болно.
Баядууд нь эртнээс нааш мал аж ахуйг голлон эрхэлж ирсний дээр ардын баатарлаг туульс, бvжиг биелгээ зэрэг язгуур урлагийн талаар ихээхэн алдартай аж.