1789 îíîîñ ºðòºº õàðóóëûí àëáà vçýõ áîëæ, Àëòàé ñóìàí õàðóóëä ñóóõ áîëæýý. Õví àðä íü ýðòíýýñ íààø òàðèà òàðèõ õèéãýýä ìàëûí àæëûã õîñëóóëàí ýðõýëæ èðæýý. Ñóäàëãààíààñ vçâýë ĺðâºäèéí äîòîð äàðààõ îâîã (ÿñ) îëîíòàà òîõèîëäîæ áàéíà.
Vvíä: ×îðîñ òàéæ, íî¸ä òîéä, ãàðäàã öàãààí ÿñ
Õîéä. Õîøóóä, Øàðàä (Øàðàéä). Çàõ÷óóä, Áîðëóóä, Áóëãàäàð. Òîíîðóóä, Òîðãóóä, Õàðíóóä, Õàðõîéä, Ñàëàáóð, Õýðvvä, Õÿðãàñ Øàðíóóä, Ávðvä, Ávãýð, Êýðéä, Õàñãóóä Áàðãàä Øàð õàøèõ, Áººãvvä (Áºõívvä) Òàé÷óóä, Òàðãàä, ßðãàé, úëºãýä, Øààçãàí Çîîä, Çóóòðàã,Áàãà òóãòàí, èõ òóãòàí çýðýã áîëíî. Vvíýýñ õàðàõàä, ýðòíèé äºðâºí Îéðàäûí äîòîð áàãòàæ ÿâñàí Áàðãà áóðèàäûí äîòîð áàéäàã øàðàä (øàðàéä) öàãààíóóä, õàðíóóä, øàðíóóä, ávðvä áîëîí Çvvíãàðûí óëñûí våèéí õîéä, õîøóóä áîëîí òvðýã óãñààíû õàðãèñ õàøàõ (õàñãóóä) çýðýã ýðò õîæóó vvññýí îëîí ÿíçûí ÿñ îâîã ĺðâºäºä øèíãýæýý.
ĺðâºäèéí îâãóóäààñ íî¸ëîõ íü áîëîõ öàãààí ÿñ áóþó öîðîñ îìãèéí íî¸äûí óã íü áè÷ãèéí ñóðâàëæ áîëîí àìàí äîìãîîð äàðààõ áîëæ áóé.
ĺðâºäèéí íî¸äûí ýëýð áàëðûí óã íü Áó õàí, Îëèíäàé Áàòàà òàéø (Óäóíõàé áèäà òàéø) íàðààñ óãøèë òàé ªºëä Õóòõà Òàþó áóþó Ìàõìóäûí óäìûí Òîãîîí òàéøèéí vð. Ýñåí íî¸íû (1418-1455) õvv Áîð íàãàë )(Áîð Àÿëõó)-ûí óäìûí íî¸í ãóðâàí Öýðýí áîëäîã.
Òîäðóóëàí õýáýë, äºðâºäèéí íî¸äûí ºâºã Áîð íàãàëûí óãñààíû Äàëàé òàéøèéí 4-ð õvv Îìáûí 4-ð våèéí àÿ ĺðâºä Äàëàé õàí Öýðýí, Äàëàé òàéøèéí 5-ð õvv Äàé÷èí õîøóó÷èéí ìºí våèéí àÿ ×èí ìàí Öýðýí óâàø áóþó Çîðèãò õàí áîëíî.
ĺðâºä ÿñòíû îâãèéí íýðýýñ çàðèì íü ÿñ óäìûí íýð áîëîõ àâ÷ äºðâºä õîøóóäûí äîòîðõ ñóìäûí íýð íü çàðèì våä òîõèîëäîëä ÿñ îâãèéí íýðòýé äàâõöàí, ñvvëèéí våä àëü íü îâãèéí, ÿìàð íü çàñàã çàõèðãààíû íýð ãýäýã íü ÿëãàõàä òºâºãòýé áîëæýý. Íàñòàíãóóäûí ÿðèàãààð ºìíº äóðäñàí íýðñèéã èõ òºëºâ ÿñíû íýð ãýõ áîëîâ÷ òvvíä áàñ ñóìäûí íýðñ îðîëöæýý. Æèøýýëáýë: ĺðâºä Äàëàé õàíû õîøóóíä Áv÷ëýí, õvðýýíèé çàõûí øààçãàí, Äóðààë, Òºëãºä-Êà íàð, Æèñíýð, Øàâü íàð, Òàðãàä, Öîîõîð, Îðöîñ, Øàâãàä, Áîðîã÷èä çýðýã 12 ñóì áàãòàæ áàéñàí ãýæ áà Çîðèãò õàíû õîøóóíä Çóóòðàã, Òàðãàä, Èõ òóãòàí, Áàãà òóãòàí, ×ýýæèã, Øàð õàøèãà, Çàìáà, ßðãàà, Õàéäàà (Áîëçîí) Õîíäîî. Õîòîí îòîã, Æèñýýí ñóìàí çýðýã 12 ñóì áàéñàí àæýý. Õàðèí ýäãýýðèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ íü ÷óõàë áîëíî. Îäîî ĺðâºävvä Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí, Òvðãýí, Ñàãèë, Äàâñò, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Öàãààííóóð ñóìä (õóó÷èí çîðèãò õàíûõàí) áîëîí Óëààíãîì, Õîâä, ªëãèé õîò áóñàä ãàçðóóäàä îðøèí ñóóæ áàéíà.

ÄÝÝØ