Цахар
Монгол улсын умард хил орчмоор суудаг цєєНийслэл Хїрээнд тїмний нэг нь Сэлэнгийн цахарууд болно. Эд нь угтаа Хятадын Синьжян мужид Илийн цахар хэмээх 16 сум болж Бор талаар нутаглаж байжээ. Бас Тарвагатайн жанжны захиргааны нэгэн сум Эмилийн Хулстай гол, Цагаан-Овоо хэмээх газар оршдог байв. Эдгээр цахарууд нь Манжийн тїрэмгийлэгчид Зїїнгарыг дайлан сєнєєх їед 1758 онд Илийн газар хїн ардгїй эл хуль болсон учир энд тэндээс хїн нїїлгэн ирїїлж аж ахуй эрхлэх хийгээд зах хязгаарыг сахиулахаар Долнуур, Хєх хотын тэндээс цахар 8 хошуунаас хїн тасалж нїїлгэн шинэ хязгаарыг батлан сэргийлэх цэрэг болгон суулгасан нь нутгийн торгуудтай єєлдтэй холилдон <цахар> хэмээх нэртэй холимог ард болжээ.
1911-1912 оны Монголын ард тїмний їндэсний эрх чєлєєний хувьсгал єрнєхєд ар, євєр, баруун, зїїн Монголчууд нэгэн аяар хєдлєн бїхий їес Синьжяныг газар Хятадын дарлал нэн ихэссэн тул Илийн хуучин цахарын дэд дарга Сумъяа 100 гаруй єрх ардыг авч Оросын газраар дамжин ирж Монгол улсад дагаар орсныг Хяагтын баруун тал Зэлтэр голд Хар хужир, Хавтгай зэрэг харуулаар суулган нутаг олгожээ. Мєнєєхєн Сумъяа нь Богд хаант Монгол улсын тєрд хичээн зїтгэж гавъяа байгуулсан учир <Ялгуун баатар бэйс> цол шагнуулан албат харъяат нь бас даган хошуу болсон байна.
Тїїнчлэн Сумъяа нь 1921 оны ардын хувьсгалын їйл хэрэгт ах дїїс, хошуу хотлоороо оролцон ихэд хїчин зїтгэсэн юм. Тус хошууны хїн ард 1928 онд 75 єрх 246 ам байжээ. 1931 онд 135 єрх 751 ам хїн байв. Ялгуун баатар бэйсийн хошуу нь 1923 оноос Их тїшиг уулын хошуу Зэлтэр гол сум гэгдэж байгаад 1927 онд Зїїн бїрэн уулын хошуунд нийлэн, 1931 онд тус хошуунаас байгуулсан Тїшиг сум болжээ. 1936 онд Тїшиг сум нь Цагааннуур, 1942-1959 онд Цааганнуур, 1960 оноос Зэлтэрийн сангийн аж ахуй, Цагааннуур сум хэмээгдэх болжээ. Тус нутгийн хїн ам нь буриад халх зэрэг ястантай холилдон сууж, хэл яриа нь хэв заншил нь халхаас бараг ялгахгїй болжээ.