Ilk yayinlandigi yer: YENI FORUM (Ankara) 
     Cilt 14, Sayi 292, Eylul 1993.  
 
 
             INSAN INCIYI DENIZDEN CIKARMADIKCA, 
    O ISTER INCI OLSUN -- ISTER CAKILTASI, FARKETMEZ   

                H. B. Paksoy, D. Phil. 
 
 
 
     I. Bu yazinin basligi olarak alinan ve atasozu
niteligindeki gorusunu, Balasagunlu Yusuf 11ci yuzyilda
yazdigi Kutadgu Bilig'de kaydetmistir.  Aciklamasini da
ekler: 
     Bilgili bilgisini dili ile meydana cikarmazsa,     
     yillarca yatsa bile, onun bilgisi muhitini
     aydinlatmaz.1   
 
     II. Bu gercek, gunumuzde gecerliligini onemle
korumaktadir. Yusuf Akcura (1876-1935), bugun Avrupa-Asya ve
Ortadoguda yer alan olaylarin ana cizgilerini 1904 yilinda
yazdigi Uc Tarz-i Siyaset yazisinda gostermis idi.2  Buna
karsilik, Akcura'nin yazisi uluslararasi duzeyde uzman
arastirmacilarca bile genellikle bilinmemektedir.  Bunun
nedenlerinin arasinda, Uc Tarz-i Siyaset'in 1992 yilina
kadar Turkce disinda dunya kamu oyu'na --satis yolu-- ile
sunulmamis olmasi ileri surulebilir.3  
 
     III. Bir kitabin cevirisinin yapilmis ve yayinlanmis
olmasi da yeterli degildir.  Timur'un (O. 1405) torunu Ulug
Bey (1394-1449) Astronomi biliminde az gorulen turde bir
temel calismasini 1437 yili cevresinde bitirmisti.4  Ulug
Bey'in bu Zij (Yildiz Dizini) kitabi, ilk olarak 1648
yilinda o donem'in bilim dili olan Latince'ye cevrilip
Ingiltere'de uc kez yayinlanmisti.  Ek olarak, 1650 ile 1917
yillari arasinda, Ulug Bey'in Zij inden yapilan alintilar
Ingiltere, Avusturya (Yunanca olarak), Polonya, Fransa,
Belcika ve ABD de toplam onuc kez daha yayinlandi.5  Buna
karsilik, 17ci yuzyildan baslayarak, Ulug Bey'in kitabi
yerine, Ulug Bey'den sonra yasamis diger astronomlarin
kitaplari kaynak alinir.  Bunun nedenleri uzerine durmak
gerekir.   
  
     IV. Bir kitabin yayinlandiktan sonra gelecek yillarda
arastirmacilarca bulunabilmesi ve okunabilmesi de en az
kitabin yazilip yayinlanmasi kadar onemlidir.  Uluslararasi
kitapliklarda Turklerle ilgili kitaplar genellikle bir arada 
toplanmamistir.  Rus, Osmanli, Islami, Mogol, Ortadogu gibi
basliklar altinda dagitilmislardir.  Bu yuzden uluslararasi
universitelerde Turklerle ya da Turkiye uzerine arastirma
yapmak istegi ile calismalarina baslayan bir ogrencinin,
aradigini bulamadigindan, kisa surede bezginlik ve
bikkinlikla konusunu degistirdigi az gorulen bir olay
degildir.  Ortaokul ve liseler icin ders kitabi yazmakta
olan profesorler de bu gibi guclukleri kolaylikla
yenemezler.  Turkiye ve Turklerle ilgili kaynak kitap
bulamadiklari icin, yazdiklari kitaplarda Turkler genellikle 
yalnizca "Islam dunyasi" nin kucuk bir parcasi olmaktan
ote'ye gidemez.  Bu turde yazilmis ders kitaplarini okuyarak 
egitilen ogrenciler de, universite ogrenimleri sirasinda
arastirma yapmak istediklerinde, gene bu tur kavramlarla
karsilasirlar.  Doktora calismalari sirasinda dusuncelerinde 
sorular uyanmaya baslar ise de, icine dokuldukleri kaliptan
cikmalari olagan degildir.   
 
     V. Toplumlarin dusunceleri, toplumu olusturan
bireylerin dusuncelerinin toplamidir.  Bireylerin
dusunceleri ise, egitim yolu ile okullarda mayalanir.  Bu
gorus'u, Katolik kilisesinin "egitim kolu" olan Jesuitlerin6
kurucusu St. Ignatius Loyola (1491-1556) da aciklikla dile
getirir: 
     "Bana kucuk cocugu verin.  Buyudugunde kimin 
     yaninda kaldigi benim icin o kadar onemli
     degildir."7 

Karsilastirma yapmak bakimindan, Turklerce Istanbul'daki
Enderun okulunun (ve devsirme ocaginin), St. Loyola'nin
dogumundan once kurulmus oldugu animsanabilir.  Daha da eski
Turk gelenekleri arasinda, "ana-baba" diyerek ilk sozlerini
konusmaya baslayan cocuklara "bilmece-bildirmece" ogretmek
vardir.  Bu "bilmece ve bildirmeceler"  vakit oldurme ya da
eglence istegi ile yaratilmamislardir.  Amaclari, cocuklara
karsilastirmali-elestirici ve secici dusunce yeteneklerinin
asilanmasidir; toplumlarinin degerlerinin aktarilmasidir.8 
Kolaylikla ogrenilebilmeleri ve ilerde animsanabilmeleri
icin de, bilmece-bildirmeceler ses uyumlari icinde
duzenlenmislerdir.  Bu da, Turk atalarinin bugun "yeniden
bulunmakta" olan "yeni" egitim yontemlerine dogru adimlari
yuzyillar ya da bin yil once atmis olduklari anlamina gelir.

     VI. Bir is'e baslanmis olmasi yeterli degildir.  
Unutulmamalidir ki, Turk dusunurlerince yazilan "inci" ler
su uzerine cikarildiklarinda "cakiltasi" olmaktan
kurtulacaklardir; Okullarda okutulup ve okunduklarinda
"inci" olacaklardir. Baslanan is'in aksatilmadan ve nitelik
ve niceliklerinin yozlasmasina neden verilmeden surdurulmesi 
gereklidir.  Yozlasmanin onune gecebilmek te, dunya
duzeyinde bilimsel yarisma'yi gerektirir.  Turkiye disinda
19cu yuzyilin sonundan bu yana Turkler uzerine basilmis
arastirma kitaplarinin buyuk bir cogunlugu, ozel gundemlerle 
yazilmislardir.  Bu gundemler, yazarlarinin gorus acilarina
ve cocukluklarinda aldiklari egitimlere gore degisir.  Bu
tur kitaplara, yalnizca "duzeltici karsilik" verici
kitaplarin yazilmasi bir kaynak kaybindan ote'ye gidemez. 
Yalnizca "tanitim" yolu ile kitap kitliginin getirdigi
sorunlari duzeltmeye calismak, tam anlami ile bir kayiptir.
Ancak, bu tur kitaplarin kitapliklarda Turkler uzerine "tek
kaynak" olarak kalmasinin getirecegi sonuclar
dusunulmelidir.   
 
     VII. Unlu uluslararasi sergilerde durum, uluslararasi
kitapliklardan cok degisik degildir.  Bu sergilerde, pekcok
ulus'un mayalarini belirleyici degerli varliklar sergilenir. 
Bu varliklar arasinda: bir toplumun bireylerinin gundelik
yasamlarinda kullandiklari taki ve yuzuklerden, giysilerine;
hukumdarlarin kisisel yemek kasiklarindan, yonetim islerini
yuruturken uzerinde oturduklari ozel konumlara kadar degisik
gerecler bulunur.  Bir toplumun yarattigi varliklar, o
toplumun kendine verdigi ad altinda dizilir, derlenir ve
sergilenir.  Bireylerinin sayisi yeryuzundeki Turklerin onda
birini bulmayan toplumlarin uygarliklarinin ozelliklerini
belirleyen varliklar oz adlari altinda titizlikle korunur,
sergilenir.  Turklerin yaraticiligi ile ortaya cikmis
varliklar ise genellikle "Islami" ya da "Islam Uygarligi" ya
da diger basliklar altinda gorulur ve gosterilir.9 
Karsilastirma yapmak bakimindan dusunulecek olursa, Ingiliz,
Fransiz, Alman, vb gibi toplumlarin varliklari "Hristiyan"
uygarligi degil, mayalarinin oz adlari ile, Ingiliz,
Fransiz, Alman, vb adlari ile bilinir ve kaydedilir.  Japon,
Cin varliklari "Budist" basligi altinda ortak dizin
olusturmaz; Japon ve Cin uygarliklari olarak ayri-ayri
derlenirler.  Iran, Arap vb gibi Ortadogu uygarliklari
varliklari da, gene oz adlari altinda, koken nitelikleri
kesinlikle belirtilerek yerlerini alirlar.   
 
     VIII. Bir ulus, var olusunun ve yasam temelinde yatan
degerleri korumak ve gelistirmek icin belirli cizgide uzun
sureli atilimlarini belirler ve uygulamaya gecer.  Bu
yondeki koklu ve surekli arastirmalari gelecege donuk olarak
duzenler, ve uygulamaya koyar.  Dusunce onderleri,
uygulayici onderlerle isbirligi eder.  Tarih boyunca bu tur
yaklasimlarin cok ornegi kaydedilmistir.10  Omer Seyfettin
(1884-1920), bu konuda gerekli adimlarin atilmasini ilk
salik veren 20ci yuzyil Turk dusunurlerinden biridir.  1919-
1924 Turk Kurtulus Savasi oncesi, Birinci Dunya Savasi
sirasinda, Ilk Dusen Ak ve Ashab-i Kehfimiz yazilarini
yazmistir.11  Bu yazilarda, Turk maya'sinin korunmasi
uzerine dusuncelerini genel kavramlar olarak ele almistir: 
     "Cevreme baktim: yazarlar, konusulan dogal dil ile
     yazma calismalari yapiyorlar; ozanlar, ulusal
     tuyuglari, ulusal seslendirme ile yaziyorlar;
     hukukcular, Turk yasalarini derlemekteler.... 
     egitimciler, ulusal egitimi duzenlemekteler...12 

Ataturk'un (1881-1938), Omer Seyfettin'in 1911-1920 yillari
arasinda yogunlukla yayinlanip dagitilan yazilarini okumus
oldugu ve etkilendigini dusunmek guc degildir.  Seyfettin de
Istanbul'da gunun akimlari ve olaylari icinde Harp Okulunu
bitirmis idi.  Mustafa Kemal ile birlikte, 1909da
Istanbul'da yer alan Irtica olayini bastirmak icin, Selanik
uzerinden gelen Hareket Ordusu icinde gorev yapmisti.13   

     IX. Temel arastirmalara dayali, uluslararasi duzeyde
bilimsel nitelikte her konuda koklu kitaplar yazilir ve
yayinlanir.  Gunumuzde bu kitaplarin tanitimlari, kapsamlari
ayrintili olarak belirlenmis uluslararasi yontem ve
gereclerle yapilir.  Boylelikle, dunyanin neresinde olursa
olsun, ortaokul ve liseler icin ders kitabi yazan
profesorler saglikli kaynaklardan bilgi edinme olanagini
bulabilir.  Cok yonlu temel kaynak kitaplarini kullanarak,
Turklerin dunyadaki yerini ve etkilerini daha koklu olarak
anlayabilirler.  Uluslararasi duzeyde kurum, kurulus ve
devletlerin dis iliskilerinden sorumlu uzmanlar da, uyesi
bulunduklari toplumlar yararina yaptiklari calismalar icin
de kaynak bilgi edinebilirler.  Bu gercekler, Turklerle is
yapmak isteyen uluslararasi ticari-sinai kuruluslarin
yoneticilerine ve uzman yardimcilarina kadar uzatilabilir.14 

     X. Koklu ve uluslararasi bilimsel duzeyde arastirma
kitaplari ise, gerekli yontemlerle yetismis bilim
adamlarinca yazilabilir.  Bu nitelikte bilim adamlari ise
kolayca ya da kisa surede egitilemez.  Yetenekli genclerin,
lise'yi bitirdikten sonra ortalama yirmi yil duzenli ve
bilincli bir ogrenimden gecmeleri gerekir.  Konu uzerine
kurulmus ve calismakta olan bir universite kursusu de yok
ise, bu yetenekteki bilim adamlari cok ender olarak ortaya
cikabilirler.  Inci'ler'in varligi bilinemez; cakiltasi
olarak kalirlar. 
 
      XI. "Vakifli Turk Tarihi Kursusu" kurulmasi konusunda
yapilmis uc bolumlu ayrintili bir oneri 1990-1991 yillarinda
yazilip Turkiyede dagitilmistir.15  Belirtilmesi gerekir ki,
sozu edilen Vakifli Turk Tarihi Kursusunun, oncelikle
Osmanlilar otesi Turk Tarihi uzerinde calismasi
kacinilmazdir.  Osmanli donemi, butun buyuklugune karsi,
Turk gecmisinin ancak kucuk bir oranini olusturur.  Turk Kut
Bilgisi'nin geri kalan bolumleri bilinmeden, Osmanli donemi
de tam olarak anlasilamaz.16   
 
      XII. Her is, devlet'ten beklenemez.  Ozel kisilerin
sorunlari gorup, cozum getirmek icin uzerlerine dusen
gorevleri ustlenmeleri gerekir.  Ataturk'un de Genclige
Hitabesinde goz onune getirdigi gercekleri bu kapsamda da
ele almak ve uygulamalarina gecmek gereklidir: 
     "... Istikbalde dahi, seni bu hazinenden mahrum
     etmek isteyecek dahili ve harici bedhahlarin
     olacaktir....  Bu imkan ve serait, cok namusait
     bir mahiyette tezahur edebilir...."   
 
Uluslararasi universitelerde Vakifli Turk Tarihi
Kursulerinin kurulmasi da bu gorevler arasindadir.  Devlet
katkisi ile kurulmus ya da kurulacagi soylenen tek bir kursu
de yetersiz kalacaktir.  Genel uygulamaya gore, bir Vakifli
Kursunun kurulmasi icin gerekli para kaynagini saglayan
kisinin adi, bu kursu'ye verilir.  Bu yontem, son
yuzyillarda degisik ulkelerde calismakta olan 
 universitelerde uygulanagelmektedir.  Vakifli Turk Tarihi
Kursusu kurucularin adlarinin da bu kursulere verilmesi en
dogal olaydir.  Gunumuzde yalnizca ABD universitelerinde her
konuda  --ve Turkler disinda her insan toplulugu uzerine-- 
calismakta olan Vakifli kursulerin sayisi binlere
varmistir.17 
 
      XIII. Balasagunlu Yusuf, Kutadgu Bilig'de sozunu
surdurur:  
     Bilgisiz insan hep hastalikli olur;  
     Hastalik tedavi edilmezse, insan cabuk olur.  
     Ey bilgisiz, git, hastaligini tedavi ettir;  
     Ey mesut alim, bilgisizligin ilacini sen soyle.18 

 
                         KAYNAKLAR: 


  1. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig. Ceviren: R. R. Arat
(Ankara: TTK Basimevi, 1974). Ikinci Basim. 212ci ve 214cu
ikililer.  Sayfa 26-27.  Ingilizce cevirisi: R. Dankoff,
Wisdom of Royal Glory: Kutadgu Bilig. (Chicago, 1983). 
Yayinevinin bildirdigine gore, bu ceviri tukenmistir. 
 
   2. Yusuf Akcura, Uc Tarz-i Siyaset. (Ankara: Turk Tarih
Kurumu, 1976). Akcura'nin bu yazisi ilk kez 1904 yilinda,
Ingiliz yonetimi altindaki Kahire'de yayinlanan Turk
gazetesinde basilmistir. 
 
   3.  Bak: David Thomas,  "Yusuf Akcura's Three Policies," 
H. B. Paksoy, Editor, Central Asian Monuments (Istanbul:
Isis Press, 1992). 
 
   4. Bak: Aydin Sayili, Ulug Bey ve Semerkanttaki Ilim
Faaliyeti Hakkinda Giyasuddin-i Kasi'nin Mektubu (Ankara:
TTK, 1960);  a. g. y., The Observatory in Islam and its
Place in General History of the Observatory (New York: Arno
Press, 1981). Ankara, 1960 kaynagindan yeniden basim.  
 
   5.  Bak:  Kevin Krisciunas,  "The Legacy of Ulug Beg"  in 
H. B. Paksoy, Editor, Central Asian Monuments (Istanbul:
Isis Press, 1992).  
 
   6. W. Bangert, A History of the Society of Jesus (1972).  
 
   7. St. Igantius'un 1522 de yazmaya basladigi: The
Spiritual Exercises, Translator: Anthony Mottola (New York,
Doubleday, 1964) bu konuda onemlidir.  

   8. H. B. Paksoy, "Turkbilimci Ebubekir Ahmedcan Divay." 
Turk Kulturu (Ankara) Sayi 309, Yil XXVII, Ocak 1989. 

   9. Bir ornegi icin, bak: H. B. Paksoy, "M. Ali--Let us
Learn our Inheritance: Get to Know Yourself."  Cahiers
d'Etudes sur la Mditerrane orientale et le monde turco-
iranien (Centre d'tudes et de recherches internationales \
Fondation nationale des sciences politiques \ Centre
national des lettres -- Paris).  No. 11, 1991.  Pp. 141-158. 

   10. Guncel bir ornegi icin, bak: Daniel Bell, "The
Cultural Wars: American Intellectual Life, 1965-1992" The
Wilson Quarterly (Washington, DC) Vol. XVI, No. 3, Summer
1992. Sayfa 74-107.   

   11. Omer Seyfettin, Ilk Dusen Ak (Istanbul: Rafet Zaimler
Kitabevi, 1962) [ilk yayinlandigi yer ve gun, eldeki
kaynaklarda kaydedilmemistir]; Omer Seyfettin, Ashab-i
Kehfimiz:  ctimai Roman (Istanbul: Kanaat Kitaphanesi,
1918).  Yeni basimlari yapilmistir. Ornegin: (Ankara: Bilgi
Yayinevi, 1970).   

   12. Bu yazilarin Ingilizce ozetleri icin, bak: H. B.
Paksoy, "Nationality and Religion: Three Observations from
Omer Seyfettin" Central Asian Survey (Oxford) Vol. 3, No. 3
(1984).  Seyfettin'in bu yazilari yazmasina neden olaylar
uzerine yorumlar icin bak: Tahir Alangu, Omer Seyfettin
(Istanbul: May Yayinlari, 1968). 

   13. Kisisel olarak tanisip-tanismadiklarinin arastirilip
belgelenmesi ilgi cekici sonuclar verebilir.   

   14. Bak, H. B. Paksoy, "Turk Tarihi, Toplumlarin Mayasi
ve Uygarlik" Annals of Japan Association for Middle East
Studies (Tokyo) 1992, No. 7. Sayfa  173-220.  Bu yazi ikinci
kez "Tarih, Toplumlarin Kimligi ve Uygarlik" adi ile Yeni
Forum (Ankara) dergisi Haziran 1992, Cilt 13, Sayi 277,
Sayfa 54-65 de yayinlanmistir. 
 
   15. Birinci bolum'u, "Vakifli Turk Tarihi Kursusu
Onerisi" baslikli ve "Asagidaki Belgeleme Yazisi, ABD de
kurulmasi ongorulen VAKIFLI TURK TARIHI KURSUSU
calismalarini desteklemek amaci ile, ABD'nin ileri gelen
arastirma universitelerinde gorev yapmakta olan bir ogretim
uyesince 1990 yilinin Mayis ayinda yazilmistir" 
tanitimlidir.  Diger iki bolum ise: "Ticaret, Tarih ve
Uluslararasi Yarisma" (Eylul 1990); ve "Dusunce Akimlari,
'Yeni Dunya Duzeni' ve Goruntuleri" (Mayis 1991) baslik ve  
gunleri ile goruslere sunulmus, dagitilmislardir.   

   16. "The 'Basmachi'" (Turkistan National Liberation
Movement 1916-1930s)  Modern Encyclopedia of Religions in
Russia and Soviet Union [MERRSU] (Florida: Academic
International Press, 1991) Vol. IV.  Pp. 5-20. 
 
   17. Bak: H. B. Paksoy, "Turk Tarihi, Toplumlarin Mayasi
ve Uygarlik" Annals of Japan Association for Middle East
Studies.   

   18. Arat cevirisi, 157 ve 158ci ikilikler.  Sayfa 22-23. 

This counter has been placed here on 25 February 1999