IV

Востанието во 1895 год. и внатрешните дејци. — Првите внесени во Битола бомби, фатени од турците. — Кирајџијата Доне вопреки мачењето ништо не искажува. — Прилепските затворници на чело со Гавазов — Борбата на „егзархистите“ против внатрешната организација. — Почетната дејност на Централниот комитет во Солун.

31 мај

Во 1895 година востанието ме затече во Битола. Ми иди на памет како се однесовме кон ова востание. Никакво предизвестие немавме, оти ќе станува подобно нешто. Следевме со проста љубознателност — ниту го осудувавме, мнту му додававме некакво големо значење. Но повеќе навалвавме кон симпатија. Нашата психологија на чисто месни рожби не ја допушташе мислата, ото може Бугарија Тука да игра нешто за свои цели. Ни најмалку не повлија тој настан на нашата дејност — ни да не запри, ни да ни го измени патот. Беше дошол во Битола офицерот Луков, учесник во движењето през 1895 г. во Одринско, каде што беше влегол 4-5 километра од границата заедно со Гарофалов. Тој превзеде патување во Македонија и дојде во Битола. Ние го дочекавме како господ, а после овде во Софија видов, оти тој сосем не заслужавал големи почести; такви сме биле тогаш неискусни и наивни. Во летото 1895 г. по востанието некој си од Бугарија дошол во Солун (преку Беч) за да покаже, што нешто е динамит и како се прави фитилот. Специјален човек пративме од Битола да го види тоа чудо и да изучи како се употребува динамитот. Ние се` на стариот ум бевме уште — имавме голема наклоност кон експлозивните вештества, макар да им ја не знаевме употребата. Јас ја познавав Софија — секој распуст идев во Софија, каде што ја печатев книгата своја (прв пат во 1892 г., после во 1893, 1994 г.)

Во 1895 г. после востанието, беше веќе нареден начин за вноска на материјали дури од Бугарија: преку граница се носеше материјал од селани (нелегални) до Кочани, Виница, Штип (бомби, револвери, пушки — Туфекчиевска работа). Во тоа време Делчев беше во Штип. Во Битола присгигнаа 8 бомби од штипскиот комитет — од Кочани. Втора пратка стигна 4 бомби. Кирајџијата Доне, организационен човек, при влегувањето во Битолл го фатија. Бомбите беа ставени во вреќи со ориз. Колџиите со шишови мешаат за тутун; шишот удри во железото и се заповедува бргу да се растоварат вреќите. Доне коптиса да бега, го фатија. Се обиде со поткупување, не успеа: го однесоа како голем злочинец. Нас не фати страв — прв пат начекување со власта. Валијата Абдул Ќазим паша ги наредил бомбите на маса и ги вика конзулите да им ги покажува, што праат бугарите. Бевме посакале бомби од Делчев, да ни прати неколку да ги видиме, како изгледаат, да се потспотниме, да им се порадуваме. Тие беа празни. Бевме уште во неодреденост. Уште не се надевавме на народната сила, ами баравме спас во бомбите. И турците не знаеле што се бомби и тие со страв ги беа изнесле во кошница надвор од град. Од кирајџијата ни беше страв да не искажи. Зедовме мерки да му се сугерира да не искажува, и ако се Види, оти ќе искажува, да го поништиме внатре во затворот. Додека ние ги земавме овие мерки, во самиот затвор покојни Гавазов (затворен од Прилеп) зел сам од себе мерки. Кирајџнјата беше ставен во долап — влажна темна дупка, да не можи да легне. Гавазов одкорнал даски од таванот над него и за да го подбиди, го потканил да искажи, кои се комитите, што му дале бомби. По одговорите негови Гавазов се убедил, оти нема намерение да искажува. После два разговора три, Гавазов му се открива и влегува ва однос со него, а преку него и со нас, Во долапот Доне почна да јади печени кокошки и пити. Доне бидува многу истезаван; горен по грб со железо, биен, но остана до крај цврст — со одговорите „низнам ништо, друг ги ставил, без да ме праша“. Го осудија на 101 година и лежа во Битола, а после бидува амнестиран. — Тоа беше прва афера, непријатност за нас. Тој настан помина на времето свое, како прв, за могу крупен, му направи јако впечатление на нашето и на турското обштество. Цврстотијата од Донета ни направи јако впечатление и многу не окуражи. Доне е штипјанец, сега е во Ќостендил трговец. Примерот од Донета изигра голема, окуражителна улога. Се разбра оти постои револуционерна организација „толчок“ за прогрес. Турците не се сетија по на широко да ја испитаат работата.

Прашате за Гавазов. Не знам по кој случај направија апсења во Прилеп. Околу 40 души затворници, во синџирим на чело со таткото и синот Гавазови, демонстративно бидуваат испратени од Прилеп во битолскиот затвор за судење како комити. Сосем неочекувано за турците, целиот град Прилеп при затворена чаршија демонстративно искажа сочувство кон затворнициве и ги испрати далеку од градот. Самите затворници со бунтовиички песни марширувале низ град Прилеп и песните се превземале од народот со јавни псувачки против власта. Дури ескортата стражари и војници биле принудени да го стеснат кругот, без да се во сила да направат нешто. Ваква непријатна изненадувачка ги чекаше турците и во Битола, се потспремаше демонстративно пречекување. Турците зедоа мерки и ги втераа затворниците во Битола по краишни патчина. Во своето време големо беше впечатлението од куражот на самите затворници и од смелоста на прилепчаните. Јас бев уште во Битола. Таму бев и кога стана Доневата афера, но през распустот бев излегол надвор од Битола. Се тоа ни докажуваше, оти има негодување кај населението. Имаше подобни случаи од фатено оружје тогаш и во Штипско, во Виница. Куриерот и овде не изврши издаја вопреки истезанијата: нагорен јаглен во устата, железен нагорен ражен во задникот. Селанецот виничанец онеми од истезанијата и прозборува после една година. Не издаде ништо. Тоа беше едновремено со Доневата случка и тоа многу не` насрдчи. Доне си создаде име во организацијата како праотец на цврстотијата при најголеми страданија. Така се создаде традиција — еден друг да не искажува, да не се издава ништо. Се надпреваруваа, кој повеќе маки да истрае. Претенцијата на Донета беше само, да му се дава по една вреќа брашно на децата, и тоа го правевме. И тој селанецот во Виница посакал да им се дадат до две лири на децата. Доне, кога излезе од затвор, со смев раскажуваше за маките свои како за нешто обично.

2 јули

Борбата против егзархијата од несакање се претвори во револуционерна, и за мнозина од солунските дејци може да се каже, оти се нашле во чудо, оти работата излегла посериозна, отколку си ја мислеле. Егзархијата и луѓето нејзини во Солун, Битола и други места во почетокот не веруваа, оти новава дејност ќе даде некакви дејствителни резултати, зошто не допуштаа, оти населението ќе тргне по такви лесни луѓе, за какви тие ги сметаат своите противници, главно солунските. Тие сметаа оти се` произлегува од Солун, и веруваа, оти тие „сепаратисти“ наречени, го прават тоа не со искрено намерение да дигаат револуција, ами просто како една партиска нивна маневра за да ги оборат и да се издигнат тие, да си создадат популарност оборувајќи ги своите противници. Така мислеле егзархистите како Шопов во Цариград, секретар на егзархот. Селджобалиев, Канчев, Тошев, А. Наумов, учители во Солун, Самарџиев, Кондов, граѓани од Солун. За егзархистите револуционерното дело претставуваше толку, доколку гледаа во него како партија, средство да бидат биени од противниците. Односително не малку личности егзархисти не се лагале. Баш некои од дејците не биле туѓи на тоа тесно партијно сваќање на делото. И Даме дури беше без да сака вовлечен, но после тој се свести и се штрекна и се зафати — со тоа бев и јас со него согласен — да ги искоренуваме чисто партијните елементи во делото и да си го гледаме чисто и неуклоно нашето велико дело. Пере Тошев беше чист. Во Солун беа дошле од Кукуш, ми се чини во 1894 г. околу 400 лири во Ц.К. Ова го беа намирисале егзрхистите, а беа дочуле и други работи, од кои разбрале, оти влијанието на „багабонтите“ не е така мало (ние пак ги викавме „умните“) и оти работата им е посериозна отколку што си ја мислеле. Стресени оо тоа, по меѓусебно споразумение од Солун и Цариград го испратија Самарџиев да пропатува низ Македонија за да се понаучи како стои делото и да агитиора колку се можи против него. Самарџиев во Костурско, агитирајќи, јавно зборувал: „Тие убави села ќе бидат упропастени, крепете ги црквите и училиштата. Бугарија има 200.000 штика и ќе се ослободи Македонија. Со оваа мисија ги обиколил Солунско, Битолско и дел од Скопско; бил и проповедувал во Охрид, Лерин, Костур, Битола, Ресен, Крушево, Прилеп, Велес, Скопје, Штип, Струмица, Гевгелија и Воден. Заклучокот му бил — го искажа сам тој во Битола, — оти таа „агитација“ (демек делото) зела многу широки размери и оти пуштила гранки и по селата. Тоа понапред егзархистите не го подозирале. Научил факти, од кои се убедил, оти е работата многу посериозна, отколку си ја представувал. Го добил и впечатлението, оти младината е силно и идеално вовлечена по тоа дело во земјата. Сето тоа тој и неговите сомисленици го дочекале просто со голем страв веќе не како од партија, која паѓа, ами како умни и сериозни луѓе, кои се убедуват, оти се упропастува не само учебното дело, но и системот, оти тоа, што го создала егзархијата и што го считале тие еднствено полезно за Македонија, пропаѓа. Настанала паника, и тоа главно, што револуцијата се превзела од несериозни луге, луѓе, кои што во нивните очи не се ништо друго, осем едни „багабонти“. За Перета Тошев, за Матов и за мене имаа подобро мнение. Спроти Самарджиев, единствено утешително било тоа, што по таа работа биле смешани и „сериозни“ луѓе — Матов (во Скопје), Пере Тошев (во Битола) и јас (и уште јас во Битола). Лично не го видов Самарџиев, зошто тој беше патувал през распустот, кога отсаствував од Битола.

Вследствие овие раскритија на Самарџиев настанува пресврт кај егзариските луѓе спрема „организацијата“ — Таа уште не се викаше „организација“ — овај термин после излезе. Место да ја отфрлат решително, тие усвојуваат друга тактика, илгледа, бидејќи се помириле со постоењето на организацијата како со необходна потреба, а смело решиле да ја земат во свои раце кога и ќе се отстранат „несериозните“ луѓе. Како посредници за таа цел сакаа да ги употребат спомнативе погоре „сериозни луѓе“ - Перета, мене и Матов. Воеднаш после враќањето на Самарџиев Пере беше сондиран за да се премести во Солун, но бидејќи јас веќе заминав за таму улогата за посредништво во согласие со Перета остана на мене Тие верувале оти Пере ќе биде со нив, а бидејќи јас одев, ме примија и мене, уверени, оти јас ќе работам со „умните луѓе“, а не со оние „багабонти“. Со Перета се согласивме, оти ќе треба да се обидиме да се мавни она партизанство, како остаток од бивши борби. Ние веќе подозиравме, оти сакаат егзархиските луѓе да го земат делото во свои раце. При се тоа примивме да посредствуваме да се ускладат партизанските противуречија, да се примат сите во организацијата на обшти начала. Самарџиев велеше: „Сакаме и ние да работиме, но не можеме со оние багабонти да работиме“. И ние со Перета допуштавме, оти и нашите пријатели во Солун малку претеруваат во своите партизански настроенија, кога го зеле веќе во свои раце делото. Имаше веќе нешто како бојкот на Самарџиевата книжарница на X. Николов, бидејќи беше од „багабонтите“. Ова се` беше станало без распоредување, ами само по себе. Раздразненоста беше голема. Бевме со Перета на мнение, оти некои работи треба да се изгладат, оти треба вратите на организацијата да се отворат и на Самарджиевата партија и да се изгуби името на старите јажби: „егзархисти“ и „антиегзархисти“.

Штом пристигнав во Солун, воеднаш бев зачислен во Ц. К. Тоа беше 1895 год. во март месец. Го затеков во Ц.К. како претседател Татарчев; секретар беше Даме Груев, касиер Андон Димитров и член Хаџи Николов. ТИЕ не беа избрани, немаше формалности, просто највидните другари се збираа и сочинуваа Ц. К. И јас влегов во Ц. К. како виден деец, просто без дискусија. Се сретнуваа најчесто при Татарчев од време на време и во поодделни случаи. Протоколи, запишувања — никакви. Веќе се добиваа писма од раководителите во доста многу градови, повеќе од солунскиот крај и од град Битола. Доаѓаа по пошта, пишувани со шифра и со хемијско мастило на разни адреси; доаѓаа и по кирајџии — куриери. Имаше определени луѓе да ги примаат, да ги донесуваат. Даме, како сецело предан на оваа работа, ги вршеше најмногу практичките работи, особено за град Солун, како најдобро запознаен. Дамета бев го гледал по рано како селски учител во Битола, а во делото сега лично се запознав со него во Солун. Даме беше оволнет од егзархијата, иако и да не бил формално ополномоштуван за деловодител на комитетот, фактички беше ваков, тој најмногу трчаше, зошто беше и слободен. Тој најмногу усно се споразумуваше по работите на делото со луѓе, кои доаѓаа во Солун, и најмногу тој ги пишуваше писмата за Солунско. За Битолско повеќе јас пишував. За Софија до Делчев пишуваме обајцата, сите посериозни писма ги пишувавме обајцата, а обајцата ги дешифрувавме писмата. Ние двајцата останавме како посилно оддадени на работата, а другите повеќе формално ппипаѓаа; Татарчев ги подпишуваше поважните писма. Сите писма шго се добиваа, ги читавме сите заедно, а за по важните се дискутираше и се знаеше веќе, кој ќе одговори — за Солунско обично, како што се рече, пишуваше Даме, за Битолско јас. Повеќе вршевме и по лични познанства, — кој го познаваше војводата, кому требаше да се пишува, тој пишуваше. Писмата, архивата се чуваа, ги дававме на некои членови да ги кријат. После ги испраќаа, од кога прејдов во Софија, овде за да ги чувам (1896 и 1897 г. до крајот, додека Ц.К. пропадна, до затворувањето на Ц.К). Систематска преписка на Ц. К. како сега, се разбира, со околијата уште немаше. Централизирана власт — исто така немаше. Сообштенијата имаа повеќе карактер на осведомување. Сега-тогај идеше случај да се дават директиви со другарски карактер, а безкрај редко се даваа заповеди. Уште немавме правилно да налагаме. Централниот комитет, кога да пишуваше писмо, обично ја осветлуваше внатрешната положба во Бугарија. Немавме уште јасни појмови за тие работи, не бевме во врска.

Кога дојдов во Солун, Делчев беше во Штип и ја тераше таму најбудно од сите. През распустот дојде Делчев во Солун за конгресот. Прв пат се запознавме со него тогаш.

Работите по околиите си се водеа речиси на самостојна нога. Раководството беше тукуречи во единични раце нли барем ние си работевме со по едно лице во градиштата. Нашите односи имаа секогаш карактер поскоро на другарство, отколку на ерархична потчинетост. Касата ни беше секогаш слаба, се издржаваше повеќе од самиог град Солун; од провинцијата повеќе бараа отколку што даваа.

Почеток | <<Назад | Напред>> | Содржина