XVI.

Дејноста на Хр. Матав и Д-р Хр. Татарчев по нивното враќање од заточение. — Петров интерниран во Казанлак. — Гроф Ламсдорф во Софија и поведението на претставителите на В.О. — Главните причини да се убрза општото востание. — Една расподелба на Гарванов од решавачко значење.

15 јуни

Во тоа време јас веќе осек`ав признаци од упадот меѓу нашите дејци. Другарите излогоа од Подрум убиени во духот и луѓе без енергија. Тие во Подрум меѓу себе се беа зајале. Пере со докторот оттогаш век`е не можеа да се трпат, Даме и со Матов и со докторот беше оладен до голема степен поради ситни работи (пари дошле, еден сака општност на средствата, други поголема околност, еден се покажал себичник и др.). Тие и во Солун беа разноредни елементи — потемпераментни, поубедливи, по етика, по се`. Доброто врвење на делото во Солун ги крепеше. Во затворот нема веќе општо дело и таму се раздробуваат. Кога се вратија од затвор, тие веќе не се покажаа енергични, а склони беа да го земат пак делото во свои раце. Даме во Солун не направи дури обид да го превземе раководењето на работите. Перета власта го испрати во Битола и Прилеп. И тој зеде став на чекање. Имаше век`е упадок.

Матов и Татарчев ќе тргнеа во истиот дух, а може и уште поназад и од Дамета и Перета ако беа во внатрешноста. Но кога дојдоа тука, посакаа како божем да ја продолжат својата дејност од порано, но тука, во слободна Бугарија. Сум забележил, дека колку пати некои од раководните сили внатре со западнат дух, штом дојдат тука, пак се соживуваат, но не сакаат веќе да со вратат. Тука има сигурност и појавна дејност. Јас направив постапки во Солун да дојдат сите тука, така да ја потераме работата. Но се случи така, што Матов и Татарчев уште по пат решиле направо да дојдат тука во Софија, и, изгледа, штом Даме и Пере го разбраа тоа, поради нив не сакале да дојдат тука.

Кога дојдоа Матов и Татарчев во Софија, се сретнав со нив пријателски, сон голем надеж, сметајќи ги дека се уште оние старите. Со нив и со Делчев станавме четворица и ќе составевме појака група. Сметав, дека после тоа ќе станат излишни другарите на Делчев — Станишевци и Карајовев, кои што беа наши искрени пријатели, но беа разлабувачки елемент. Делчев беше понедоверчив кон Матов и Татарчев. Ние веќе имавме сведение за нивниот став кон Перета и кон Дамета, кои што секогаш ни беа поблиски. Во почетокот Матов и Татарчев го немаа куражот лично сами обајцата да излезат и покрај нас и сакаа заедно да работиме. Но брзо се покажаа големи разлики во нашите погледи, односно тактиката спрема тукашното општество, власта и т.н. Тие брзо се израмнаа во тој однос со Станишев, Карајовев, Ризов и др. Одеднаш пројавија желба да се влезе во поблизок контакт и со општеството и со владата тука. Сакаа да ја изменат дотогашната наша изолираност. Јас го подржував становиштето на сксклузивизам — секогаш да стоиме овде како чиста јатка и да не сливаме. Тие го прифатија патот на исползување, на опортунизмот по сите линии, на кое што јас решително се противев. Понапред со Делчев ние никогаш не бевме се занесувале по политички прашања од чисто дипломатски карактер, и таква традиција бевме создале во организацијата. Тие — обратно, по душа беа политиканти и таму се покажаа опортунисти до крајност. Во однос кон врховистите, кога борбата внатре беше уште во својот разгор, тие тука се опробаа да внесат раслабување без да се зафаќаат корено да го уредат прашањето, ами просто сами да покажат, дека тие не се крајни како нас и пак да ја продолжат својата борба. Тие прифатија друг прием — ето како се истакнува карактерот во борбата! — да ги привлечеме поумерените сили од врховистите, така да со тоа го ослабиме врховизмот а исто така и сами да се засилиме. Оваа тактика на итрина јас ја нареков подла, откако се беше толку крв пролеала и толку другари беа истрошиле толку енергија. Зошто беше Мис-Стоновата афера?! Господа Матов и Татарчев доаѓаат и покрај нас се препорачуваат за благоразумни, а нас не прогласуваат за крајни, и со тоа одважно не отстрануваат божем како меродавни фактори во тие борби и си се поставуваат себе за такви фактори. Држењето на Матов и Татарчев беше себично во најдолна сгепен. Јас и Делчев, кога го видовме се` тоа, решивме да ги извикаме Перета и Дамета, за да го балансираме малку ова влијание на Матов и Татарчев, да образуваме сериозна група и да ги направиме тука комитетите излишни. Даме одговори, дека не сака да дојде. Ние меѓутоа, го знаевме мотивот. После, кога се сретнавме, Даме ми објасни, дека тој знаел, оти со Матов и Татарчев не може да се работи. Пере дојде од Прилеп и образувавме тело петината со Матов и Татарчев заедно. Пред нас овие не минаваа за никакви претставители на Ц.К. никакво полномошно не вадеа. Бевме другари на еднакви начела. Бидејќи тие беа понови тука и незамешани од таму тука, ние ги туркавме тие да излегуваат повеќе на лице.

Тогаш зимата 1902 год. се истакна обидот за помирување со Цончев, во кој што и Вие учествувавте. Јас сум бил секогаш за споразумувања, и во овај случај јас ќе излезев да се примам, стига да се убедев дека може да стане, и немаше нужда за странични фактори да не помируваат. Јас немав лични дертови. Спогодбени комисии имаат смисол само при лични дертови или пак, ако ние сами не можеме да се објасниме, како да стане тоа помирување, тогаш да појдеме при Вас, при Георгов и др. и да порашаме за совет. После толку обиди за помирување можеа господа Матов и Татарчев — да се оставиме сега ние — направо да се однесат до Цончев за помирување. Тие не го направија, ами се стремеа да не отстранат нас, без да ве осветлат Вас за вистинската положба на работите. По овој пат тие одеа.

После малку, Делчев се разочара од ова групирање и си отиде внатре. Брзо се разочара и Пере и пролетта со еден кирајџија ојде во Прилеп. Мене ме интернира Данев во Казанлак (во јануари или почетокот на февруари). Матов и Татарчев останаа господари на ситуацијата. Стефанов и Дели Иванов, скромни, беа оставени на страна.

Ламсдорф дојде. Јас бев категорично против секакви сретнувања со кнезот, кај Данев. Данев беше направил постапки преку Станишев и Карајовев пред нас, да се сретнеме со сите македонствујушчи тука, да се разбереме, кои се минималните сакања од реалниот живот во Македонија, за да можат да бидат примени од Ламсдорф и од султанот, така да можат да бидат реализирани. Ние како луѓе на внатрешноста, кога ги дознавме тие сакања и ги формулиравме, да му ги предадеме на Ламсдорф. Данев беше го изрекол ова како решение на владата, имено да излеземе пред Ламсдорф со минимална програма. Данев изразил желба и од страна на кнезот да бидат осветлени од нас.

Во тоа време Матов и Татарчев веќе беа партизани на востание кое што претстоеше, за кое што се веќе молчеше, а од друга страна примаа да дискутираат со владата, чиишто резултат можеше да биде само да се предодврати вистанието. Примија Татарчев да се сретне со кнезот кај Данев јас бев против ова сретнување како и против сретнувањето со Ламсдорф, зошто минималните реформи, „полјачките“ после ние не можевме да ги изнесиме како наше сакање. Ламсдорф доаѓаше известен од рапортите на руските конзули, дека ќе стане востание, за да го предодврати тоа востание. Бугарската влада и бугарскиот клез сакаа во овој правец да му служат на Ламсдорф, сакаа да го предодвратат востанието, а нас да не подлизнат да и` станеме агенти на владата за таа цел. Јас, знаејќи го ова, бев против. Но Матов и Татарчев настојуваа да се оди, макар и да не се согласиме на ништо. Се изработи една „Pro memoria“, во која што јас ги протуркав главните поостри пасуси. Подоцна после востанието, на конгресот во Серско, како и на Струмичкиот и Прнлепскиот конгрес сите овие постапки од дипломатски карактер на Матов и Татарчев се осудија записнички; не се одобрија нивните општувања со бугарската влада, со Ламсдорф, кнезот, правени на своја глава, без да ја земат согласноста на организацијата. Оттука се јави веќе и односот на организацијата спрема Матов и Татарчев. Војводите после востанието тука (Чернопеев, Сандански особено остро) го сосипаа Матов и Татарчев. Расцепувањето на организацијата после востанието тука се корени. Матов, Татарчев, Павел Христов од Битола, Петре Ацев во Прилеп, Чаулев во Охрид, Аце Дорев од Бигола, Чучков (Штип), Тодор Александров (Штипско) — тоа се луѓето, со кои што се крепи сега партијата на Матов, понапрад и на Гарванов. Тие се остатоци и од Сарафовите луѓе. Војводите како Тане Николов и др. се од друг тип. Сите тие луѓе се без идеал, истиснати лимони, безживотни. Сите бујни, живи елементи сега не можат да го трпат Матов. И јас не ги сметам погодни за работа, освен Чучков. Погодни се сега само да партизанствуваат, да водат партијна борба. Се сојузија со Сарафовци, направија конгрес сега (1908 год.). Имаа на конгресог тројца божем одрински делегати (Катерински, студент Шапкарев — син на Кузмана Т. Шапкарев, и уште еден.) Такви им беа и делегатите од Солун. Таму има едно охриѓанче, што го држи печатот на Ц.К. Матов му пратил бланки, да го запиши кого сака од тукашните. Од Скопско дојдоа нелегални. Од Битола — порадовни, се` одбрани. Воопште крпена работа. Зад грб им стоеше Љапчев, ми се чини, за да се обидат да го привлечат Чернопеев и др., но не успеа. Конгресот формално не беше конгрес, морално се провали. Партизанството во организацијата се озакони, исто и шмеќарството — по вештачки партизански начин да се создава мнозинство.

Цончевското востание и` даде силен гласок на идејата за востание, нашироко земено како идеја. После Цончевото востание настапија репресалии од Турска страна во Штипско и Струмичко, а тие ја поизострија положбата и не малку, подејствуваа да им се набие во главите на Славчо Ковачев и дури и на Чернопеев да се подигне востание по воображенија: „ако не стане, се е загубено“. И во Битолско беа се позаостриле работите; аферите беа позачестиле. Опасноста, дека турските власти ќе го приберат оружјето, се засили и се осети повеќе во Македонија. Нетрпението беше поусилено, особено во Битолско. Тоа беше пошироката подлога и тоа беа мотивите, со кои што се оправдуваше востанието.

Вистинската причина беше во тоа, што војводските сили, а особено раководните се беа веќе умориле и многу од нив беа станале нетрпеливи. Личниот елемент изигра голема улога, и тој можеби е главниот виновник за востанието. Имено во два правца: едни од старите дејци како што се рече, од умор и нетрпение, а други просто од славољубивост ги тераа работите кон востание. Даме беше од првите, Гарванов од вторите. Имаше сенка од партијни убедувања од тесноград карактер: Гарванов од Солун со писмо, а Славчо Ковачев тука во едно собрание усмено ја лансираа лесната мисла, дека бидејќи Цончевци подигнаа востание, требало и ние веднаш пролетта да подигнеме востание, за да не останеме поназад од нив и да не рекле луѓето, дека ние не сме способни да дигнеме востание. Трет мотив: нашите луѓе се уплашија од размерите, што ги зема нивната сопствена рожба, немаа верба во населението дека тоа ќе се уплаши од разните афери и дека нема да пропадне се`. Помала паника ги беше опфатила сите раководители, ако се продолжи подолго работата, така барем нешто да се извршин пред тоа. Несостојбени умови беа.

Напразно ја обвинуваа владата на Рачо Петров и др., оти тие го убрзале востанието. И врховистите беа во својата душа стресени, и тие не форсираа.

Востанието на Цончев се предизвика со подршката на кнезот со две цели: да се пушти еден фишек, да се исползува дипломатски, готвено од организацијата востание, кое што кнезот и бугарските власти не го сакале никогаш; во тоа сум длабоко убеден. И владата на Радославов гледаше лесно, таа сакаше да го привлече патриотскиот елемент на своја страна и партиски да го исползува делото, без да е мислела дека едно сериозно востание е возможно.

Фактичкото начело на востанието, што го наложи најмногу, беше едно распоредување на Гарванов, земено по негова лична сообразба со умисол да стане востанието, додека е тој на чело на Ц.К., зошто тој ЗНАЕше, оти е доста компромитиран така да брзо ќе го уапсат. Рано-рано, веднаш после врховистичкото востание, Гарванов праќа окружно така што сите печалбари да се приберат по своите домови, зошто ќе станува востание. И агенти е распраќал, дојдоа и тука. После во согласност со Дамета и Лозанчев дава една специјална наредба во Битолско: сите печалбари што дошле, да стојат, и тие што мислат да одат, да останат, зошто оваа година не се позволува да одат на печалба. Лозанчев го водеше комитетот во Битола, а Даме бил затоа согласен. Еден пат така скроено, Матов и Татарчев дават согласност. Од мене и од Делчев ова се криеше.

Почеток | <<Назад | Напред>> | Содржина