XIX.

Ѓорче Петров трга со четата за Битолско. — Мачнотии при преминувањето на границата. — После големи усилби четата го преминува Вардар. — Расположењето и припремата за востание кај населснието оттука Вардар.

Бидејќи се продолжи припремата и бидејќи се разгласи, дека востанието ќе се прогласи на Илинден, нарочно го одложив одењето до денот на востанието, за да ја симнам и секаква одговорност од себе.

Вечерта на Илинден тргнав оттука со пајтон до Ќустендил заедно со резервниот поручник Лука Иванов, кој што загина после во Воденско, по востанието. И четата бев ја испратил понапред во Ќустендилско. Помошник ми беше Лука Иванов, и за случај на бој на него најмногу сметав. Во четата имаше и еден резервни потпоручник, Георгиев; со нас беше и црногорецот Јево Иванович, поредочен човек, чистосрдечен, будала-клепало, лесен и прост човек, кој што мисли, дека многу знае. На АндонаЌосето, стар наш војвода, му ја препуштив чисто војводската работа за патувањето. Имаше двајца војводи дебрани — Тале (тука е) и друг еден (му го заборавив името, го убија после). Повеќето беа тамошни момчиња — од Дебар (до 25 души); од Демирхисарско, Охридско, Кнчевско (до 45 души), неколку битолчанчиња, и повеќе прилепчанчиња.

Целта ми беше да ги повлечам со себе старите наши војводски сили и воени сили. Од претседателството добив малу средства; стотина наполеона добив од Прилепско; многу од четниците сами се наоружаа и внесоа.

Тука се разиграа комедии со четата, што беше испратена во Ќустендил. Божем јас и Лука ќе појдиме последни во К`устендил, така да уште истата вечер прејдиме преку граница, за да не не` осетат во К`устендил. Таму најдовме некои работи недотокмени, а не беа го уредиле убаво каналот, така да 3—4 дена останавме за да се дотокмиме. Бевме близу до едно село, при подножието на планината. Марко Секулички (кратовец, живее во К`устендил) се нафати да не преведе преку граница и да го уреди каналот. Проектираше да поминеме од кај Паланечко, но во тоа време властите во К`устендил и во Софија надушија оти сме таму. Пријател од Софија дојде нарочно во Ќустендил за да ми кажи да брзам да прејдам преку граница, зошто турскиот консул дал специјална нота за моето заминување со точни указанија, кај сме во К`устендил и составот на четата. Бугарската влада го откажала ова, но конзулот турски, поткрепен од францускиот конзул, посакал брза консулска анкета на место за да ја докажел вистината. Го убрзавме заминувањето. Марко испраќа соопштение во блиско место зад границата да пратат курир и да готват место. Курир не дојде. Во истото време доаѓа пограничниот офицер капитан Кузманов (од Крушево, влав по потекло), и ми прочита две телеграми од својот пограничен генерал Христов („Каналијата“ — така го викаат), во кои што подробно му се укажуваше местото, каде што сум, и бројот на луѓето, и строго му се заповедуваше под заплашување на лична одговорност да ми ја обезоружи четата, препорачувајк`и му да посака воена помош од К`устендил, ако се смета слаб да ја сврши таа работа со своите војници. Во К`устендил беа дошле некои офицери врховисти нарочно да ми одат по трага така да им спомогнат на воените власти да ме обезоружаат, за да ме вратат и да ме посрамотат. Во истото време Славчо Ковачев со својот потпоручик Сотир Атанасов сакаше да останам во Штипско, бидејќи знаеја, дека имам со себе доста материјал. И тие беа во Софија и сакаа да ги чекам, а бидејќи не се согласив, беа дошле во К`устендил да се мешаат во моето заминување. Кога дојде Кузманов, додека зборевме со него, пративме друг курир во селото зад граница да види што стана тоа. Научивме, дека од Паланка дошол аскер во село, ги собрал сите селани и ги задржал при себе; го прибрал сиот добиток и се настанил во лагер токму на местото при Дурачка река, од каде што сметал Марко да не преведе. Останав меѓу два огина. Кузманов не сакаше да ми напакости, но требаше да стори нешто. Јас пак не бев никако наклонен да отстапам, но ме заплашуваше, да не дојде војска од К`устендил. Ги свикав сите момчиња и поединечно им го побарав мнението, што да правиме во случај да не нападне бугарска војска и посака да не обезоружи. Од сите само дваесетина момчиња изјавија да се биеме, а другите изјавија. оти ќе го предадат оружјето.

Кузманов ми предложи да му отстапам околу 30 момчиња да ги обезоружи, да ги испрати во К`устендил (јас да ги изберам по невредните, со по лошо оружје). Не се согласив, ами го замолив да ја уредиме некако и тој да не настрада и ние да заминеме, заплашувајќи го, дека ќе се биеме. Ја скроивме најпосле, — тој да рефериса, дека четата заминала пред да ја добие телеграмата, а додека заминеме, да се криеме строго, да не не` разберат во Ќустендил. Уште истиот ден, кога разбравме за аскерот, се преместивме по линијата за да влеземе по друг пункт, по друг канал со курири од К`устендил. Додека да стигнеме до другиот пункт за Кратовско, момчината се изморија. Секој носеше до 25—30 кила товар. Немаше коњи уште. Носевме динамит 130 кила, секое момче по 1 кило, околу 200 бомби, електрични машини 8 (две европејски и 6 тукашна каправа), пеколни машини (часовници) до 6 или 8 беа; фишеци носевме во изобиле. Многу од четниците носеа фишеци за своите таму (за брат итн.) Од пушките само 22 беа манлихери, а другите берданки, мартинки. Носевме брашно, два пати препечено со бубрежен лој, на момче по кило и пол и др.

Кузманов идеше со нас. Тој беше наредил војниците по граница да го следат движењето на турската војска. Се запревме на граница во еден дол (границата беше по билото). Добро што се запревме, од умор. Утринта Кузманов ни соопшти, дека оттаму имало заседа и ние ќе сме попаднале право на заседата. Излезе, дека имало наредба во Паланка 150 души војска да излезе по границата, да го засили кордонот, да ги фати пунктовите, да ме пречека и да ме разбие. Решивме со Кузманов и Марко Секулички да земеме уште по налево, да се искачиме до највисокиот пункт при врвот Рујан (Рујан, највисокиот пупкт на Осоговска планина). Ваму на овој пункт само ноќе одевме и се принудивме да стоиме три цели дни, под граница во Бугарско. Војниците ни јавија, дека и ваму придошла турска војска и дека секоја вечер ставале заседи. На третата вечер се решивме по секој начин да прејдиме, земајќи божем претпазливи мерки да прејдуваме одделение по одделение. Прејдовме успешно без да не забележат (?). Турска работа.

Јас бев цврсто решен оттука да го прејдам Вардар и да си ја дадам главата ако стане нужда, во Битолско, кај што сум го посеал првото семе. Сите момчиња го сакаа истото, зошто беа од таму. До Вардар гледав како било да го избегнам 6ојот. Спомената желба ги тераше четниците да ги трпат моите строги наредби. Голема претпазливост и сообразителност ме спасија. Патот беше опасен, тежок, и само јас можев успешно да ги избегнам мачнотиите.

Првото настанување, кој што Марко Секулички (едно време арамија во Кратовско) беше го означил на курирот, беше Маркова скала. Тој му дал маршрут на курирот до Штипско. Јас строго се држев за овој маршрут, кој што го одобраваа и селаните; се држев за нивниот практички ум. Кога доближавме до пребивалиштето на 40 чекори (корија), гледаме чадори, војска (ноќе). Ние го продолживме својот пат до страната на Паланечката река, Дурачка. Една длабока провалија — реката долу — стрмнотија до сат и пол слегување низ честак; многу стрмно — се сосипавме. Таму беше првиот одмор. Три височини наоколу, и на трите имаше турски стражи, кои ги гледавме. За да не не` забележат, бевме принудени секој да седи цел ден зад еден пат без да се помрдни. Многу строги мерки земав. Мака за вода. Курирот прашваше да ли да запреме или да одиме до првото место уште три часа. Решив да останеме тука. К`осето беше против, зошто во оваа корија можеле да не` истепаат. Тука го изедовме брашното препечено. Еден саат пред смрачување слеговме до реката и по мрак почнавме да се искачуваме по склонот на Султан-тепе (висока планина, трева, се слизга, а ние не бевме учени). Ни велеа, дека по билото на Султан-тепе имало многу стражи, заседи. Таму е како втора граница, опасна. Прејдовме успешно, и уште со ноќ пристигнавме во месноста Емирица, до село Емирица, без да му се кажеме на некој селанец. И тука се храневме со тоа, што носеше уште секој со себе.

Привечерината на тој ден курирот нашол овчар од селцето и посака сведенија за кратовската чета. Научив од него дека е таа во планината над селото Јамишта. Вечерта се упативме таму и ја сретнавме Кратовската чета со војводата Атанас Бабата, долгогодишен работник, четник, брзо беше станал војвода, врбуван и испратен од мене оттука. Идеше да ме земе, да ме спроведува. Тие беа доста живи луѓе, што ги срегнавме, и јас прв пат видов наша чета со оружје на турска територија. Првото впечатление не ми беше убаво. Јас си замислував поинаку; села на близу, а тоа скриено, соединето место, убаво, така да јас извикав: „А, тоа ли е комитлокот, што го правите тука? Па јас тука 25 години можам да стојам со чета!“ За одмор останавме два дена. Не нахранија првиот пат со месо, но накрајот непријатно бев изненаден, кога месниот војвода ми подрече, дека треба да ги платиме козите; тие беа земени од власите — таму има влашки колиби. Тие за себе земале од власите, а за четите, што поминуват, им сакале пари. Таму прв пат се сретнав со селани од Јамишта, два-тројца луѓе кои што станале нелегални, одат со четата без оружје, но истовремено си ја работат и земјата, дома си живеат, а кога ќе видат аскер, бегаат во четата. Ми направи впечатление, што се без пушки тие, зошто од Бугарија за Скопскиот крај се пратени многу пушки. Кога отидовме понатаму, видов, дека оружјето се изгубило кој знае како, немаше оружје (аферите, страв). Тука прв пат зедовме и коњи за да го олесниме товарот на четниците. Патот ни беше за с. Луково (Кратовско). Практиката ни беше — на пол пат со јамишки коњи, ќе не пречекаат луковски коњи така да можат оние да се вратат во Јамишта уште ноќта. На следната вечер Атанас Бабата само со 5—6 момчиња од својата чета тргна со нас. Ќустендилските курири не ги вративме, зошто Марко им беше порачал до крајот дури на Кратовско да не изведат. Патот води по страните на Злетовската река, големи камењари. Слеговме в река, а после се искачуваме по каменести места за до с. Луково. Дечев, велешкиот војвода, на ова место беше загинал. Местото е голо и отворено, а наспроти по височините од 3—4 места позиции на аскер, од каде што со двоглед може јасно да се види човек дури и да се познае. Бидејќи задоцнивме многу по пат и се плашев до Луково да не не` дочека зора, и бидејќи местото, голо, канаристо, отсекаде се гледа, се решив да се одбиеме малку в десно, во с. Којков, по зачувано место, така го изменивме маршрутот. Ваму прв пат сретнав повеќе селани. Впечатлението ми беше, дека се тие многу далеку од положбата за востание. Агитацијата, припремите по овие села биле совршено слаби. Прашани за пушки, одговорија, дека немаат, — чекале од Бугарија. И ваму си ја платив храната (леб даваа без пари, леб од просо, јачмен, пченка, р`ж, размесен, пази боже). Оттука следната вечер низ Луково се упативме понатаму. Пребивањето ни беше предвидено во Плавица планина, над самиот град Кратово — под нозете — во една дупка. Пред 2-3 недели во Луково потпоручник Атанасов (со Ковачев Славчо) бил откриен од аскерот и бил ангажиран во рискуван бој, од кој што четата се спасила по едно чудо. Во Софија Атанасов беше ми кажал, дека Луковчани го предале, беше ми сугерирал да се чувам од селото, а самиот претеше да ги накаже, кога ќе влезе внатре. Но требаше да се помине тука — единствен пат. Меѓутоа, излезе поинаку, јас ваму го најдов првиот радостен прием. Многу селани со жени, деца, моми излегоа под село да ја пречекаат четата и секој донесол, кој што можел, по обичај леб, сирење, матеница итн. Ваму ми објаснија селаните, дека Атанасов без внимателност дење се движел околу нивното село така да го виделе турските полјаци, им запретиле на селаните дека ќе го предадат и дејствително тргнале кон град. Селаните се сообразиле и по друг пат ги претекле и отишле во град и му кажаа на Атанасов оти е откриен за да се тргне од местото. Но овој не сакал да знае. „Нека дојдат, ќе се тепаме“ — рекол тој со една пцувачка против турците. Но турците дошле. Ја разбрал работата. После веќе немаше случај за предавство. При истото место после покојникот Дечев, велешки војвода, од несообразителност со движел по голо место и го виделе турците.

Во Којково и во Луково јас добив сведенија за движењето на војсковите патролни одделенија, кои што секојдневно од Кратово излегуваат и крстосуваат. Јас го нагодував патувањето така, што тие, кога ќе заминеа, јас го продолжував патот. Од Луково до Кратово патот беше сериозно рискуван. Требаше да се премине Штипско низ кратовскиот друм, кој што е многу работен, а каде се возможни случајни сретнувања со патници. Преку друм поминавме „назадгазум“, за да се заблудуваат трагите од чевлите (ова четите често го прават). Од друм патот води по голиот склон на Плавица. Се движиме меѓу три турски стражи — двете беа на 150 чекори, а ние поминавме меѓу двете стражи токму на патчето, што го пазеа имено тие, зошто немаше друг пат. Напред оди предна катрола од тројца-четворица, после момчиња во „ред“ еден по еден, и сетне иди задната патрола. Се смолкнавме незабележено. Земав строги мерки да се пази голема тишина, ова не сите чети го пазеле. Денот го поминавме на врвот Плавица, во една слаба лесковина, така да требаше повеќе време да лежиме, секој скриен зад некоја леска, зошто оздола е отворено и се гледаше, а поодскраја имаше и пат. Дента никој не смееше со по висок глас да зборува, да се искашлува. Мака имавме за вода, голема жештина. Имавме неколку мевови со нас, наполнети ноќта, со нив ја крепевме душата.

26 јуни

Во овој реон до Кратово (тој е планинскиот дел на кратовска околија) се предвидувало, ќе биде планскиот базен на востаничките чети, бидејќи се предвидуваше, дека во полето кога ќе се дигнат, за 2-3 недели ќе ги изринат. Јас го видов само тоа, дека се дотолку тука револуционери, што знаат да примат и да препраќаат чети без риск дури за себе. Тоа им беше револуционерството. Во тие места станувале доста борби меѓу чети и аскер, проаѓале многу чети за Скопскиот реон, но трагови не оставиле, проаѓале само преодно. Разбрав добро, дека тукашната организација, припремање нема, сите чекаат пушки од Бугарија. Од Ќустендил ги лажеле, дека пушки ќе добијат, кога ќе дојде време за востание, но пушки не добија никако. Мемаше тука вистинско револуционерство и моето мнение беше дека не е припремено востанието, особено тука се потврди.

Нашиот пат оттука до Вардар повеќе вртеше по бреговите места, бидејќи на југ од таму се простира св. Николско поле, а низ него да одиш беше опасно, затоа зедовме северозападен правец по склоновите и ги поминавме Г`уѓанци и Сакулица (Кратовска каза). Бидејќи беше време на вршидба, речиси во сите села едновремено имаше и турци. Ние в село не влегувавме, ами запиравме се надвор од селата, во ниски кориички (се` голи места), тешко поминувавме. Требаше да се криеме зад карпи и ситни орманчиња при јака горештина. Патувавме се во цик-цак за да се задскривуваме од спаите турци. Правевме од 3—5 часа пат вечерно време, но денувањето ни беше мачно. При Г`уришкиот манастир при Г`уриште (брег) во кратовска каза (на пределот на Кратовско-Кумановско и на Скопската каза) престојавме два дена. Влеговме во манастирот три дена после борбата на Пушкаров со аскер. Се слушаше, дека аскер ќе дојде, а требаше да влеземе внатре. Четата на Пушкаров после борбата преку Кумановско и Паланечко пребегнува во Бугарија. Пушкаров беше ми ветил да ми даде канал, а тој даде борба. Ние бевме од три страни опколени од аскер и очекувавме борба секоја минута. Под нас од северозападна страна на чуката гледавме како се укрепуваат турски војници. Не ни дотераа коњи вечерта поради вршидбата така да останевме два дена. Држев 7—8 души селани залог за секој случај. Вардар беше близу - по права линија 8 часа. Ако бевме дале борба, повеќето од четата ќе се вратеше во Бугарија. До Плавица некои од четата јас ги држев под стража, за кои што имав сомнение дека ќе се вратат за Бугарија. Од Г`уриште најпосле зедовме пат крај србоманското село Рудник номинавме скришно покрај него дојдовме во скопското село Брезово. По целиот пат низ кратовска и кумановска каза останав со впечатлението, дека тука нема никаква организација и просто требаше да си пробиваме пат низ селата. Тие само што не издаваа и сета задача им беше да не пречекуваат и испраќаат. Сите очекуваа од Бугарија. Амбицијата ми беше уште тука да го поминам Вардар во Битолско, а кога видовме, што е тука, оттука Вардар, уште повеќе ќе го сметав за несрек`а да ми се погодеше тука да бидам откриен. При с. Брезово се скривме во една леска и одвај можевме да го извикаме раководителот. По пат сретнавме тројца четници од скопската чета, Раштанов со двајца учители, излезени низ Скопско и други. После турците го беа фатиле Раштанов и го беа довеле во Скопје. Скопјаните не` најдоа та ни донесоа леб од селото. Мислевме да го преминеме Вардар при с. Козле (Скопско), — таму е Вардар поплиток. Бидејќи Пушкаров пред неколку дена беше дал борба, аскерот таму беше образувал синџир. Не остануваше пат освен да го преминеме Вардар покрај Велес, бидејќи сите пунктови беа фатени после обидот на Пушкаров да дигне со динамит еден мост. Бев пишал во Велес да приготват за преминувањето преку Вардар. Во Брезово се решивме на личен риск да го преминеме Вардар при Велес без коњи; четниците наново се натоварија и со засилен марш го префрливме Вардар. Од Брезово до Велес обичен пат е 5 часа а ние го зедовме за 7 часа и уште 3 часа одевме до село Ореовец — во коријата над селото, — веќе в зори. Во селото имаше спахии и беа не виделе. По пат од Брезово до Вардар не пречекаа пратеници од едната партија во Велес — Антон Димов, учител, — од помладите. Тој не окуражи да го поминеме истиот пат, кој што го мислевме и ние, — покрај самата станица. И по пат до Вардар преминавме на две места меѓу војски.

Го прегазивме Вардар успешно. Мене ме пренесе Темелко и го продолживме патот низ велешките лозја по џадето меѓу Оризари (турски села) ја преминавме Бабуна на мостот. Преку Бабуна имаше месна четичка од 8 души, та со неа во Ореовачката корија се настанивме. Целата чета беше многу весела, дека сме веќе во нашиот реон. Јас бев многу доволен, дека го преминав Вардар. Се отпуштивме, јадовме, пивме. Донесоа казани, готвевме. Прв пат ваму не ни земаа пари, тука осетив, дека сме во организација. Излегоа од градот 7-8 души наоружани да се сретнат со нас и не испратија. Почуствувавме, дека сме во организациона територија. Но затоа пак бев разочаран, дека во Велес најдов спокојна работа, а јас си замислував, дека крв се лее. Ми објаснија, дека ваму не може да станува збор за востание. Додека очекувале ваму пушки од сите страни, останале најпосле без оружје. Прогласеното востание во Битолско беше само знак да се организираат во борбен однос, но тие не беа го направиле тоа.

Тогаш за прв пат ја почуствував гнасотијата на партизански расправии во организацијата. Бев поканет од страните да им ги уредувам партиите. Бидејк`и ние бевме тргнале за кај што се лее крв, решив да ја земам нивната чета додека преминеме во Прилепско та после да ги вратиме. И ваму беше таква положбата, дека не може да станува и збор за организирано востание. Планот ни беше, штом го преминеме Вардар, да се јавиме со некој атентат за да ни се чуе името и во Битолско и во Бугарија. Организацијата ги беше изгубила нишките: и во Велес не можевме да разбереме, што станува оттаде во Прилепско.

Забележавме голема разлика меѓу населението оттука и оттаде Вардар, во неговото општо настроение, при се` што за востаничко ворожение ниту збор не можеше да станува.

Од таму го преминавме селото Краинци. После 19 дена пат, прв пат влеговме дење во село. И ваму бевме едновремено со спахиите — ние во едната тие во другата маала. Четата беше уште цела. Поминавме и низ Хвојница за Краинци. Беше се пронесол слух, дека јас ќе поминам со голема чета. Од таму — в село Владиловци, велешко село, неподавливо за организацијата — неподавливи селани. Зад селото во еден храстилник стоевме цел ден како глувци. Ни донесоа јадење вечерта. Нарочно ни препорачаа да се одбиеме во ова село, за да го организираме за прв пат.

Од Владиловци стигнавме во с. Степанци, во пределот на велешки и прилепски синор. Ваму запревме над селото на една чука, со корија, месност добра и за борба. Го извикавме од селото месниот селанец Темелко, местен раководител, исцело предан на организацијата, еден од ретките типови, кој што продолжува и сега да е предан.

Таму за прв пат направивме одмор, бевме сигурни. Се нахранивме убаво. Имаше стада одскраја. После дваесетдневно патување за прв пат убаво си се отпочинавме, два дена. Таму се сретнавме со прилепската чета на Петрета Ацев, која беше тргнала да не пречека. Имав со себе многу четници од Западна Македонија (Дебар, Кичевско, Демирхисарско). Тука се разделија сите од мене и преку Азот заминаа за своите родни места. Јас останав со околу 45-46 души и се движев заедно со прилепската чета.

Во Степанци ги добив првите сведенија за положбата во востанатиот крај и разбрав, дека работата не е така за восхитување, како што ми се меркаше во моето воображение. Си замислував дека линијата меѓу Прилеп и Велес е границата, дека на запад е магла, крв, војна. Кога тргнав од Стапанци, ми се виде прилепското поле јасно и тивко. Мило ми беше оти го гледам своето родно место, но од друга страна ми беше тешко поради разочарението.

Од Степанци отидовме во село Ореовец (Прилепско), над самиот Прилеп, — таму ни беше патот. Се расположивме в село по куќи на групи. Не дочекаа арно. Почуствувавме, оти сме на гости. Востанато население не најдовме во Прилепско, но борбениот дух беше доста разбуден, имаше напредната свест, бестрашност речиси. Прв пат се почуствував во своја средина. Ваму прв пат си видов и роднини. Дотрчаа при мене, нозе ми бацуваат. Силно беше впечатлението. Тука се запревме за повеќе време, тука добивме сведенија за положбата на востанието. Луѓето уште не беа изгубиле надеж, оти ќе може нешто да се направи. Јас се хранев со надеж, дека ќе може да се направи еден обид за да се зберат младежи, поактивните сили во град Прилеп. Носев многу материјали и мислев, дека ќе можеме да направиме нешто во Прилепско.

Почеток | <<Назад | Напред>> | Содржина