TAHİR TÜRKKAN'IN TARİH NOTLARI

ORHUN KİTÂBELERİ
KÜLTİGİN ANITI - 2

Doğu Yüzü

Metin

Tercüme

1 Üze kök tengri asra yagiz yir kilindukda ikin ara kişi
ogli kilinmiş. Kişi oglinda üze ecüm apam Bumin Kagan

Istemi Kagan olurmiş. Olurupan Türk budunung ilin

törüsin tuta birmiş, iti birmiş.
[1] Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında
insanoğlu kılınmış. İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin

Kagan, İstemi Kagan oturmuş. Oturarak Türk milletinin

ilini töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş.

2 Tört bulung kop yagi ermiş. Sü sülepen tört bulungdaki
budunug kop almış. kop baz kılmış. Basligig yükündürmiş

tizligig sökürmiş. İlgerü Kadirkan yiska tegi kirü Temir

Kapigka tegi kondurmuş. İki ara

[2] Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört
taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş

eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadirkan Yış'a

kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar kondurmuş.

İkisi arasında

3 idi oksuz ÖKÜK TÜRK anca olurur ermiş. Bilge kagan
ermiş, alp kagan ermiş. Buyruki yime bilge ermiş erinc,

alp ermiş erinc. Begleri yime buduni yime tüz ermiş. Ani

ücün ilig anca tutmiş erinc. İlig tutup törüg itmiş.

Özü anca
[3] pek teşkilâtsız ÖKÜK TÜRK öylece oturuyormuş. Bilgili
kagan imiş, cesur kagan imiş. Buyruku yine bilgili imiş tabii,

cesur imiş tabii. Beyleri de milletide doğru imiş. Onun için

ili öylece tutmuş tabii. İli tutup töreyi düzenlemiş.

Kendisi öylece

4 kergek bolmiş. Yogci sigitci öng re kün togsikda Bökli
cöl[l]üg il Tabgac Tüpüt Apar Purum Kirkiz Üc

Kurikan Otuz Tatar Kitany Tatabi bunca budun kelipen

sigtamiş yoglamış. Antag küllüg kagan ermiş. Anda

kisre inisi kagan
[4] vefat etmiş. Yascı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan
Bökli Çöllü halk, Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç

Kurikan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabi, bunca millet gelip

ağlamış, yas tutmuş. Öyle ünlü kagan imiş. Ondan sonra

küçük kardeşi kagan

5 bolmiş erinc, ogliti kagan bolmiş erinc. Anda kisre
inisi ecisin teg kilinmaduk erinc, ogli kangin teg

kilinmaduk erinc. Biligsiz kagan olurmiş erinc, yablak

kagan olurmiş erinc. Buyruki yime biligsiz erinc, yablak

ermiş erinc.
[5] olmuş tabii, oğulları kagan olmuş tabii. Ondan sonra
küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak.

Bilgisiz kagan oturmuştur, kötü kagan oturmuştur. Buyruku

da bilgisizmiş tabii, kötü imiş tabii.

6 Begleri buduni tüzsüz ücün Tabgac budun tebligin
kürlüg ücün armakcisin ücün inili ecili kingsürtükin

ücün begli budunlig yongsurtukin üçün TÜRK budun

illedük ilin icginu idmiş,

[6] Beyleri, milleti âhenksiz olduğu için, Çin milleti hilekâr
ve sahtekâr olduğu için, aldatıcı olduğu için, küçük kardeş

ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti

karşılıklı çekistirdiği için, TÜRK milleti il yaptığı ilini elden

çıkarmış,

7 kaganladuk kaganin yitürü idmiş. Tabgac budunka
beglik uri oglin kul boldi, isilik kiz oglin küng boldi.

Türk begleri Türk atin iti. Tabgacgi begleri Tabgac atin

tutupan Tabgac kaganka
[7] kagan yaptığı kaganını kaybedivermiş. Çin milletine
beylik erkek evlâdı kul oldu, hanımlık kız evlâdı cariye

oldu. Türk beyler TÜRK adını bıraktı. Çinli beyler Çin adını

tutup, Çin kaganına

8 körmiş. Elig yil isig küçüg birmiş. Ilgerü kün togsikda
Bökli kaganka tegi süleyim birmiş. Tabgac kaganka ilin

törüsin ali birmiş. Türk kara kamag
[8] itaat etmiş. Elli yıl işi gücü vermiş. Doğuda gün
doğusunda Bökli kagana kadar ordu sevk edivermiş.

Batıda Demir Kapı'ya kadar ordu sevk edivermiş. Çin

kaganına ilini, töresini alıvermiş. TÜRK halk

9 budun anca timiş: Illig budun ertim, ilim amti kani,
kimke ilig kazganur men tir ermiş. Kaganlig budun

ertim, kaganim kani, ne kaganka isig kücüg birür men

tir ermiş. Anca tip Tabgac kaganka yagi bolmiş.
[9] kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime
ili kazanıyorum der imiş. Kaganlı millet idim, kaganım

hani, ne kagana işi gücü veriyorum der imiş. Öyle diyip

Çin kaganına düşman olmuş.

10 Yagi bolup itinü yaratunu umaduk yana içikmiş.
Bunca isig küçüg birtükgerü sakinmati TÜRK budun

ölüreyin urugsiratayin tir ermiş. Yokadu barir ermiş.

Üze TÜRK Tengrisi TÜRK iduk yiri
[10]Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden
yine teslim olmuş. Bunca işi gücü verdiğini düşünmeden,

TÜRK milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş.

Yok olmaya gidiyormuş.

11 subi anca itmiş. TÜRK budun yok bolmazun tiyin
budun bolcun tiyin kang im İltiriş Kaganig ögüm İlbilge

Katunug Tengri töpüsinde tutup yügerü kötürmiş erinc.

Kang im kagan yiti yigirmi erin taşikmiş. Taşra
[11] Yukarıda TÜRK tanrısı, TÜRK mukaddes yeri, suyu öyle
tanzim etmiş. TÜRK milleti yok olmasın diye, millet olsun

diye babam İltiriş Kaganı, annem İlbilge Hatunu göğün

tepesinde tutup yukarı kaldırmış olacak. Babam kagan on

yedi erle dışarı çıkmış. Dışarı

12 yoriyur tiyin kü esidip balikdaki tagikmiş, tagdaki
inmiş, tirilip yitmiş er bolmiş. Tengri küc birtük ücün

kangim kagan süsi böri teg ermiş, yagisi kony teg ermiş.

İlgerü kurigaru sülep ti[r]m[iş] kubrat[miş]. [K]amagi
[12] yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış, dağdaki
inmiş, toplanıp yedi er olmuş. Tanrı kuvvet verdiği için

babam kaganın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi

imiş. Doğuya, batıya asker sevkedip toplamış, yığmış. Hepsi

13 yiti yüz er bolmiş. Yiti yüz er bolup ilsiremiş
kagansiramis budunug, küng edmis kuladmis budunug

Türk törüsin icginmis budunug ecüm apam törüsince

yaratmış, bosgurmiş. Tölis Tardus [budunug anda itmiş.]
[13] yedi yüz er olmuş. Yedi yüz er olup ilsizlesmiş,
kagansızlasmış, milleti, TÜRK töresini bırakmış milleti,

ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş. Tölis, Tardus

milletini orda tanzim etmiş.

14 Yabgug sadig anda birmiş. Biriye Tabgac budun yagi
ermiş. Yiriya Baz kagan Tokuz Oguz budun yagi ermişs.

Kirkiz Kurikan Otuz Tatar Kitany Tatabi kop yagi

ermiş. Kangim kagan bunca...
[14] Yabguyu, sadi orda vermiş. Güneyde Çin milleti
düşman imiş. Kuzeyde Baz Kagan, Dokuz Oguz kavmi

düşman imiş. Kırgız, Kurikan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabi

hep düşman imiş. Babam kagan bunca...

15 Kirk artuki yiti yoli sülemiş, yigirmi süngüs
süngirmiş. Tengri yarlikaduk üçün illigig ilsiretmiş,

kaganligig kagansiratmiş, yagig baz kilmiş, tizligig

sökirmiş, basligig yükündü[rmiş. Kangim kagan anca

ilig]
[15] Kirk yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış.
Tanrı lütfettiği için illiyi ilsizletmiş, kaganlıyı

kagansızlatmış, düşmanı tâbi kılmış, dizliye diz çöktürmüş,

başlıya baş eğdirmiş. Babam kagan öylece ili,

16 törüg kazganip uca barmış. Kangim kaganka Baz
kaganig balbal tikmiş. Ol törüde üze ecim kagan olurti.

Ecim kagan olurupan TÜRK budunug yice itdi, igit[t]i.

Ciganyig [bay kildi, azig öküs kıldı].
[16] töreyi kazanıp, çcup gitmiş. Babam kagan için ilkin
Baz Kaganı balbal olarak dikmiş. O töre üzerine kagan

oturdu. Amcam kagan oturarak Türk milletini tekrar

tanzim etti, besledi. Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı.

17 Ecim kagan olurtukda özüm Tarduş budun üze sad
ertim. Ecim kagan birle ilgerü Yasil Ögüz Santung

yazika tegi süledimiz. Kögmen asa Ki[rkiz yiringe

tegi süledimiz].

[17] Amcam kagan oturduğunda kendim Tarduş milleti
üzerinde sad idim. Amcam kagan ile doğuda Yeşil Nehir,

Santung ovasına kadar ordu sevk ettik. Batıda Demir

Kapı'ya kadar ordu sevk ettik. Kögmeni asarak Kırgız

ülkesine kadar ordu sevk ettik.

18 Kamagi biş otuz süledimiz, üc yigirmi süngüsdümüz.
İlligig ilsiretdimiz, kaganligig kagansiratdimiz. Tizligig

sökürtümüz, bşsligig yükündürtümüz. Türgiş kagan

Türkümüz [budunumuz erti. Bilmedükin]
[18] Yekün olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç
defa savaştık. İlliyi ilsizleştirdik, kaganlıyı kagansızlaştırdık.

Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik. Türgiş Kaganı

Türkümüz, milletimiz idi. Bilmediği

19 üçün bizinge yangil[d]ukin üçün kagani ölti.
Buyriki begleri yime ölti. On Ok budun emgek körti.

Ecümüz apamiz tutmiş yir sub idisiz bolmazun tiyin

Az budunug itip yar[atip...]
[19] için, bize karşı yanlış hareket ettiği için kaganı öldü.
Buyruku, beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü.

Ecdadımızın tutmuş olduğu yer, su sahipsiz olmasın diye

Az milletini tanzim ve tertip edip...

20 Bars beg erti. Kagan ati bunda biz birtimiz. Singilim
kuncuyug birtimiz. Özi yangildi, kagani ölti, buduni

küng kul boldi. Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az

Kirkiz Budunug yarat[ip keltimiz, süngüsdümüz...ilin]
[20] Bars bey idi. Kagan adını burda biz verdik. Küçük kız
kardeşim prensesi verdik. Kendisi yanıld, kaganı öldü,

milleti cariye, kul oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz

kalmasın diye Az, Kırgız kavmini düzene sokup geldik.

Savaştık...ilini

21 yana birtimiz. İlgerü Kadirkan yisig asa budunug
anca kondurtumuz, anca itdimiz. Kurigaru Kengü

Tarmanka tegi TÜRK budunug anca kondurtumuz, anca

itdimiz. Ol ödke kul kullug bolmiş erti, [küng künglüg

bolmis erti. Inisi ecisin bilmez erti. Ogli kangin bilmez

erti]
[21] geri verdik. Doğuda Kadirkan Yış'ı aşarak milleti
öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. Batıda Kengü

Tarman'a kadar Türk milleti öyle kondurduk, öyle düzene

soktuk. O zamanda kul kullu olmuştu. Cariye cariyeli

olmuştu. Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi, oğlu

babasını bilmezdi.

22 Anca kazganmış itmiş ilimiz törümüz erti. TÜRK Oguz
begleri budun esiding. Üze Tengri basmasar, aşra yir

telinmeser, TÜRK budun, ilingin törüngin kim artati

[udaci erti]? TÜRK budun ertin,
[22] Öyle kazanılmış, düzene sokulmuş ilimiz, töremiz
vardı. TÜRK, Oğuz beyleri, milleti, işitin: Üstte gök basmasa,

altta yer delinmese, TÜRK milleti, ilini töreni kim boza

bilecekti? TÜRK milleti, vazgeç,

23 ökün! Küregüng ün üçün igidmiş bilge kaganing in
ertmiş barmış edgü ilinge kentü yangildig, yablak

kigürtüg. Yaraklig kandin kelin yanya iltdi. Süngüglüg

kandin kelipen süre iltdi? İduk Ötüken y[ış budun

bardig. İlgerü barigma]
[23] pişman ol! Disipsizliğinden dolayı, beslemiş olan bilgili
kaganınla, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin,

kötü hale soktun. Silâhlı nereden gelip dağıtarak gönderdi?

Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi. Mukaddes

Ötüken Yış'ın milleti, gittin. Doğuya giden,

24 bardig, kurigaru barigma bardig. Barduk yirde
edgüg ol erinc: Kaning subca yügürti, süngüküng tagca

yatdi. Beglik uri oglung kul boldi, isilik kız oglung küng

boldi. Bilmedük üçün [yablakingin üçün ecim kagan

uca bardi.]
[24] gittin. Batıya giden, gittin, Gittiğin yerde hayrın şu
olmalı: Kaıin su gibi koştu, kemiğin dağ gibi yattı. Beylik

erkek evlâdın kul oldu, hanımlık kız evlâdın cariye oldu.

Bilmediğin için, kötülüğün yüzünden amcam, kagan

uçup gitti.

25 Baslayu Kirkiz kaganig balbal tikdim. TÜRK budunug
ati küsi yok bolmazun tiyin kangim kaganig ögüm

katanug kötürmiş TENGRİ il birigme TENGRİ TÜRK budun

ati küsi yok bolmazun [tiyin özümin ol Tengri]
[25] Önce Kırgız kaganını balbal olarak diktim. TÜRK
milletinin adı sanı yok olmasın diye, babam kaganı, annem

hatunu yükseltmiş olan TANRI, il veren TANRI, TÜRK milletinin

adı sanı yok olmasın diye,

26 kagan olurti erinc. Neng yilsig budunka olurmadım.
İçre assiz taşra tonsuz yabiz yablak budunda üze

olurtum. İnim Kül Tigin birle sözleştimiz. Kangimiz

ecimiz kaz[ganmis budun ati küsi yok bolmazun]
[26] kendimi o TANRI kagan oturttu tabii. Varlıklı, zengin
millet üzerine oturmadım. İşte aşsız, dışta elbisesiz; düşkün,

perişan milletin üzerine oturdum. Küçük kardeşim Kül

Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu

milletin adı sanı yok olmasın

27 tiyin TÜRK budun üçün tün udimadim, küntüz
olurmadım. İnim Kül Tigin birle iki sad birle ölü yitü

kazgandım. Anca kazganip biriki budunug ot sub

kılmadım. Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu]
[27] diye, TÜRK milleti için gece uyumadım, gündüz
oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki sad ile öle

yite kazandım. Öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım.

Ben kendim kagan oturduğumda, her yere

28 barmiş budun ölü yitü yadagin yalingin yana kelti.
Budunug igideyim tiyin yirigaru Oguz budun tapa ilgerü

Kitany Tatabi budun tapa birigerü Tabgac tapa ulug sü

iki yigir[mi süledim ... süngüsdüm. Anda]
[28] gitmiş olan millet öle yite, yaya olarak çıplak olarak
dönüp geldi. Milleti besleyeyim diye, kuzeyde Oğuz kavmine

doğru, doğuda Kitay, Tatabi kavmine doğru

29 kisre TENGRİ yarlikazu kutum bar üçün ülügüm bar
üçün ölteci budunug tirgürü igit[t]im. Yaling budunug

tonlug, cigany budunug bay kıldım. Az budunug öküs

kiltim. Igar illigde [igar kaganligda yig kildim. Tört

bulungdaki]
[29] sonra, TANRI bağışlasın, devletim var olduğu için,
kısmetim var olduğu için, ölecek milleti diriltip besledim.

Çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım. Az milleti

çok kıldım. Değerli illiden, değerli kaganlıdan daha iyi

kıldım. Dört taraftaki

30 budunug kop baz kaldım, yagisiz kıldım. Kop manga
körti. Isig kücüg birür. Bunca törüg kazganip inim Kül

Tigin özi anca kergek boldi. Kangim kagan ucdukda

inim Kül Tigin yi[ti yasda kalti ... ]
[30] milleti hep tabii kıldım, düşmansız kıldım. Hep bana
itaat etti. İş gücü veriyor. Bunca töreyi kazanıp küçük

kardeşim Kül Tigin kendisi öyle vefat etti. Babam kagan

uçtuğunda küçük kardeşim Kül Tigin yedi yaşında kaldı ...

31 Umay teg ögüm katun kutinga inim kül tigin er at
buldi. Alti yigirmi yasinga ecim kagan ilin törüsin anca

kazgandi. Alti Cub Sogdak tapa süledimiz, bozdumuz.

Tabgac Ong tutuk biş t[ümen sü kelti, süngüsdümüz?]

[31] Umay gibi annem hatunun devletine kücük kardeşim
Kül Tigin er adını aldı. On altı yaşında, amcam kaganın

ilini, töresini şöyle kazandı: Altı Cub Sogdak'a doğru ordu

sevk ettik, bozduk. Çinli Ong vali, elli bin asker geldi,

savaştık.

32 Kül Tigin yadagin oplayu tegdi, Ong tutuk yurcin
yaraklig eligin tutdi, yarakligdi kaganka anculadi. Ol

süg anda yok kıldımız. Bir otuz yaşinga Caca sengünke

sünggüsdümüz. Ang ilki Tadinging Corung boz [atig

binip tegdi. Ol at anda]
[32] Kül Tigin yaya olarak atılıp hücum etti. Ong valinin
kayın biraderini, silâhlı, elle tuttu, silâhlı olarak kagana

takdim etti. O orduyu orda yok ettik. Yirmi bir yaşında iken,

Caca generale karşı savaştık. En önce Tadigin, Corun boz

atına binip hücum etti. O at orda

33 ölti. İkinti Isbara Yamtar boz atig binip tegdi. Ol at
anda ölti. Üçünc Yigen Silig beging kedimlig tong at

binip tegdi. Ol at anda ölti. Yarinkinda yalmasinda yüz

artuk okin urti, yüzing e basing a bir ok t[egürmedi ...]
[33] öldü. İkinci olarak Isbara Yamtarin boz atına binip
hücum etti. O at orda öldü. Zırhından kaftanından yüzden

fazla ok ile vurdular, yüzüne başına bir tane değdirmedi. ...

34 Tegdükin TÜRK begler kop bilir siz. Ol süg anda yok
kıldımız. Anda kisre Yir Bayirku Ulug Irkin yagi boldi.

Ani yany ip Türgi Yargün költe bozdumuz. Ulug Irkin

azkinya erin tezip bardi. Kül Tigin [alti otuz]
[34] Hücum ettigini, TÜRK beyleri, hep bilirsiniz. O orduyu
orda yok ettik. Ondan sonra Yir Bayirkunun Ulug Irkını

düşman oldu. Onu dağıtıp Türgi Yargun Gölünde bozduk.

Ulug Irkin azıcık erle kaçıp gitti. Kül Tigin yirmi altı

35 yaşinga Kirkiz tapa süledimiz. Süngüg batimi karig
söküpen Kögmen yisig toga yorip Kirkiz budunug uda

basdimiz. Kaganin birle Songa yisda süngüsdümüz. Kül

Tigin Bayirkun[ung ak adgi]r[ig]
[35] yaşında iken Kırgız'a doğru ordu sevk ettik. Mızrak
batımı karı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız

kavmini uykuda bastık. Kaganı ile Songa Yış'da

savaştık. Kül Tigin, Bayırkunun ak aygırına

36 binip oplayu tegdi. Bir erig okun urti, iki erig udu
asuru sancdi. Ol tegdükde Bayirkunung ak adgirig

udlukin siyu urti. Kirkiz kaganin ölürtümüz, ilin altimiz.

Ol yilka Tü[rgis tapa Altun yişig]

[36] binip atılarak hücum etti. Bir eri ok ile vurdu, iki eri
kovalayıp takıp ederek mızrakladı. O hücum ettiğinde,

Bayirkunun ak aygırı, uyluğunu kırarak, vurdular. Kırgız

kaganını öldürdük, ilini aldık. O yılda Türgiş'e doğru Altın

Yış'ını

37 toga irtiş ögüzüg kece yoridimiz. Türgiş budunug uda
basdimiz. Türgiş kagan süsi Bolcuda otca borca kelti.

Süngüstümüz. Kül Tigin basgu boz at binip tegdi.

Basgu boz k[.
[37] aşarak, İrtiş nehrini geçerek yürüdük. Türgiş kavmini
uykuda bastık. Türgiş kaganının ordusu Bolcuda ateş gibi,

fırtına gibi geldi. Savaştık. Kül Tigin alnı beyaz boz ata

binip hücum etti. Alnı beyaz boz...

38 ...] tutuz[i]. Ikisin öze alduzdi. Anda yana kırıp
Türgiş kagan buyruki Az tutukug elgin tutdi. Kaganin

anda ölürtümüz, ilin altimiz. Kara Türgiş budun kop

icikdi. Ol budunug Tabarda ko[nturtumuz? ... ]
[38] ... tutturdu. Ikisini kendi yakalattı. Ondan sonra tekrar
girip Türgiş kaganının buyruku Az valisini elle tuttu.

Kaganını orda öldürdük, ilini aldık. Türgiş avam halkı hep

tâbi oldu. O kavmi Tabarda kondurduk ...

39 Sogdak budun iteyin tiyin Yincü ögüzüg kece Temir
Kapigka tegi süledimiz. Anda kisre Kara Türgiş budun

yagi bolmiş. Kengeris tapa bardi. Bizing sü ati toruk

azuki yok erti. Yablak kişi er[ ...]
[39] Sogd milletini düzene sokayım diye inci nehrini
geçerek Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettik. Ondan sonra

Türgiş avam halkı hep tâbi oldu. O kavmi Tabarda

kondurduk ...

40 alp er bizinge tegmiş erti. Antag ödke ökünüp Kül
Tiginig az erin irtürü itimiz. Ulug süng üs süng üsmis

Alp Salcı ak atın binip tegmiş. Kara Türgiş budunug

anda ölürmiş. almiş. Yana yorip ...
[40] kahraman er bize hücum etmişti. Öyle bir zamanda
pişman olup Kül Tigin'i az erle eriştirip gönderdik. Büyük

savaş savaşmış. Türgiş avam halkını orda öldürmüş,

yenmiş. Tekrar yürüyüp.........

****
ÖNEMLİ SAYFALAR

KÜLTİGİN ANITI - 3
DOĞU ANADOLU'NUN TÜRKLÜĞÜ
BATI ANADOLU'NUN TÜRKLÜĞÜ
KUZEY ANADOLU'NUN TÜRKLÜĞÜ
DÜNYA MEDENİYETİNDE TÜRKLERİN PAYI
BÜYÜK ARAŞTIRMACI KÂZIM MİRŞAN'IN TESBİTLERİ

Email: mailto:ttrkkan@excite.com

Metin	Tercüme
1 Üze kök tengri asra yagiz yir kilindukda ikin ara kişi ogli kilinmiş. Kişi oglinda üze ecüm apam Bumin Kagan Istemi Kagan olurmiş. Olurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmiş, iti birmiş.	[1] Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insanoğlu kılınmış. İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin Kagan, İstemi Kagan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş.
2 Tört bulung kop yagi ermiş. Sü sülepen tört bulungdaki budunug kop almış. kop baz kılmış. Basligig yükündürmiş tizligig sökürmiş. İlgerü Kadirkan yiska tegi kirü Temir Kapigka tegi kondurmuş. İki ara	[2] Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadirkan Yış'a kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar kondurmuş. İkisi arasında
3 idi oksuz ÖKÜK TÜRK anca olurur ermiş. Bilge kagan ermiş, alp kagan ermiş. Buyruki yime bilge ermiş erinc, alp ermiş erinc. Begleri yime buduni yime tüz ermiş. Ani ücün ilig anca tutmiş erinc. İlig tutup törüg itmiş. Özü anca	[3] pek teşkilâtsız ÖKÜK TÜRK öylece oturuyormuş. Bilgili kagan imiş, cesur kagan imiş. Buyruku yine bilgili imiş tabii, cesur imiş tabii. Beyleri de milletide doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş tabii. İli tutup töreyi düzenlemiş. Kendisi öylece
4 kergek bolmiş. Yogci sigitci öng re kün togsikda Bökli cöl[l]üg il Tabgac Tüpüt Apar Purum Kirkiz Üc Kurikan Otuz Tatar Kitany Tatabi bunca budun kelipen sigtamiş yoglamış. Antag küllüg kagan ermiş. Anda kisre inisi kagan	[4] vefat etmiş. Yascı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç Kurikan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabi, bunca millet gelip ağlamış, yas tutmuş. Öyle ünlü kagan imiş. Ondan sonra küçük kardeşi kagan
5 bolmiş erinc, ogliti kagan bolmiş erinc. Anda kisre inisi ecisin teg kilinmaduk erinc, ogli kangin teg kilinmaduk erinc. Biligsiz kagan olurmiş erinc, yablak kagan olurmiş erinc. Buyruki yime biligsiz erinc, yablak ermiş erinc.	[5] olmuş tabii, oğulları kagan olmuş tabii. Ondan sonra küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak. Bilgisiz kagan oturmuştur, kötü kagan oturmuştur. Buyruku da bilgisizmiş tabii, kötü imiş tabii.
6 Begleri buduni tüzsüz ücün Tabgac budun tebligin kürlüg ücün armakcisin ücün inili ecili kingsürtükin ücün begli budunlig yongsurtukin üçün TÜRK budun illedük ilin icginu idmiş,	[6] Beyleri, milleti âhenksiz olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, aldatıcı olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti karşılıklı çekistirdiği için, TÜRK milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış,
7 kaganladuk kaganin yitürü idmiş. Tabgac budunka beglik uri oglin kul boldi, isilik kiz oglin küng boldi. Türk begleri Türk atin iti. Tabgacgi begleri Tabgac atin tutupan Tabgac kaganka	[7] kagan yaptığı kaganını kaybedivermiş. Çin milletine beylik erkek evlâdı kul oldu, hanımlık kız evlâdı cariye oldu. Türk beyler TÜRK adını bıraktı. Çinli beyler Çin adını tutup, Çin kaganına
8 körmiş. Elig yil isig küçüg birmiş. Ilgerü kün togsikda Bökli kaganka tegi süleyim birmiş. Tabgac kaganka ilin törüsin ali birmiş. Türk kara kamag	[8] itaat etmiş. Elli yıl işi gücü vermiş. Doğuda gün doğusunda Bökli kagana kadar ordu sevk edivermiş. Batıda Demir Kapı'ya kadar ordu sevk edivermiş. Çin kaganına ilini, töresini alıvermiş. TÜRK halk
9 budun anca timiş: Illig budun ertim, ilim amti kani, kimke ilig kazganur men tir ermiş. Kaganlig budun ertim, kaganim kani, ne kaganka isig kücüg birür men tir ermiş. Anca tip Tabgac kaganka yagi bolmiş.	[9] kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime ili kazanıyorum der imiş. Kaganlı millet idim, kaganım hani, ne kagana işi gücü veriyorum der imiş. Öyle diyip Çin kaganına düşman olmuş.
10 Yagi bolup itinü yaratunu umaduk yana içikmiş. Bunca isig küçüg birtükgerü sakinmati TÜRK budun ölüreyin urugsiratayin tir ermiş. Yokadu barir ermiş. Üze TÜRK Tengrisi TÜRK iduk yiri	[10]Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden yine teslim olmuş. Bunca işi gücü verdiğini düşünmeden, TÜRK milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş. Yok olmaya gidiyormuş.
11 subi anca itmiş. TÜRK budun yok bolmazun tiyin budun bolcun tiyin kang im İltiriş Kaganig ögüm İlbilge Katunug Tengri töpüsinde tutup yügerü kötürmiş erinc. Kang im kagan yiti yigirmi erin taşikmiş. Taşra	[11] Yukarıda TÜRK tanrısı, TÜRK mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmiş. TÜRK milleti yok olmasın diye, millet olsun diye babam İltiriş Kaganı, annem İlbilge Hatunu göğün tepesinde tutup yukarı kaldırmış olacak. Babam kagan on yedi erle dışarı çıkmış. Dışarı
12 yoriyur tiyin kü esidip balikdaki tagikmiş, tagdaki inmiş, tirilip yitmiş er bolmiş. Tengri küc birtük ücün kangim kagan süsi böri teg ermiş, yagisi kony teg ermiş. İlgerü kurigaru sülep ti[r]m[iş] kubrat[miş]. [K]amagi	[12] yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış, dağdaki inmiş, toplanıp yedi er olmuş. Tanrı kuvvet verdiği için babam kaganın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş. Doğuya, batıya asker sevkedip toplamış, yığmış. Hepsi
13 yiti yüz er bolmiş. Yiti yüz er bolup ilsiremiş kagansiramis budunug, küng edmis kuladmis budunug Türk törüsin icginmis budunug ecüm apam törüsince yaratmış, bosgurmiş. Tölis Tardus [budunug anda itmiş.]	[13] yedi yüz er olmuş. Yedi yüz er olup ilsizlesmiş, kagansızlasmış, milleti, TÜRK töresini bırakmış milleti, ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş. Tölis, Tardus milletini orda tanzim etmiş.
14 Yabgug sadig anda birmiş. Biriye Tabgac budun yagi ermiş. Yiriya Baz kagan Tokuz Oguz budun yagi ermişs. Kirkiz Kurikan Otuz Tatar Kitany Tatabi kop yagi ermiş. Kangim kagan bunca...	[14] Yabguyu, sadi orda vermiş. Güneyde Çin milleti düşman imiş. Kuzeyde Baz Kagan, Dokuz Oguz kavmi düşman imiş. Kırgız, Kurikan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabi hep düşman imiş. Babam kagan bunca...
15 Kirk artuki yiti yoli sülemiş, yigirmi süngüs süngirmiş. Tengri yarlikaduk üçün illigig ilsiretmiş, kaganligig kagansiratmiş, yagig baz kilmiş, tizligig sökirmiş, basligig yükündü[rmiş. Kangim kagan anca ilig]	[15] Kirk yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış. Tanrı lütfettiği için illiyi ilsizletmiş, kaganlıyı kagansızlatmış, düşmanı tâbi kılmış, dizliye diz çöktürmüş, başlıya baş eğdirmiş. Babam kagan öylece ili,
16 törüg kazganip uca barmış. Kangim kaganka Baz kaganig balbal tikmiş. Ol törüde üze ecim kagan olurti. Ecim kagan olurupan TÜRK budunug yice itdi, igit[t]i. Ciganyig [bay kildi, azig öküs kıldı].	[16] töreyi kazanıp, çcup gitmiş. Babam kagan için ilkin Baz Kaganı balbal olarak dikmiş. O töre üzerine kagan oturdu. Amcam kagan oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti, besledi. Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı.
17 Ecim kagan olurtukda özüm Tarduş budun üze sad ertim. Ecim kagan birle ilgerü Yasil Ögüz Santung yazika tegi süledimiz. Kögmen asa Ki[rkiz yiringe tegi süledimiz].	[17] Amcam kagan oturduğunda kendim Tarduş milleti üzerinde sad idim. Amcam kagan ile doğuda Yeşil Nehir, Santung ovasına kadar ordu sevk ettik. Batıda Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettik. Kögmeni asarak Kırgız ülkesine kadar ordu sevk ettik.
18 Kamagi biş otuz süledimiz, üc yigirmi süngüsdümüz. İlligig ilsiretdimiz, kaganligig kagansiratdimiz. Tizligig sökürtümüz, bşsligig yükündürtümüz. Türgiş kagan Türkümüz [budunumuz erti. Bilmedükin]	[18] Yekün olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç defa savaştık. İlliyi ilsizleştirdik, kaganlıyı kagansızlaştırdık. Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik. Türgiş Kaganı Türkümüz, milletimiz idi. Bilmediği
19 üçün bizinge yangil[d]ukin üçün kagani ölti. Buyriki begleri yime ölti. On Ok budun emgek körti. Ecümüz apamiz tutmiş yir sub idisiz bolmazun tiyin Az budunug itip yar[atip...]	[19] için, bize karşı yanlış hareket ettiği için kaganı öldü. Buyruku, beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü. Ecdadımızın tutmuş olduğu yer, su sahipsiz olmasın diye Az milletini tanzim ve tertip edip...
20 Bars beg erti. Kagan ati bunda biz birtimiz. Singilim kuncuyug birtimiz. Özi yangildi, kagani ölti, buduni küng kul boldi. Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Kirkiz Budunug yarat[ip keltimiz, süngüsdümüz...ilin]	[20] Bars bey idi. Kagan adını burda biz verdik. Küçük kız kardeşim prensesi verdik. Kendisi yanıld, kaganı öldü, milleti cariye, kul oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasın diye Az, Kırgız kavmini düzene sokup geldik. Savaştık...ilini
21 yana birtimiz. İlgerü Kadirkan yisig asa budunug anca kondurtumuz, anca itdimiz. Kurigaru Kengü Tarmanka tegi TÜRK budunug anca kondurtumuz, anca itdimiz. Ol ödke kul kullug bolmiş erti, [küng künglüg bolmis erti. Inisi ecisin bilmez erti. Ogli kangin bilmez erti]	[21] geri verdik. Doğuda Kadirkan Yış'ı aşarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. Batıda Kengü Tarman'a kadar Türk milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. O zamanda kul kullu olmuştu. Cariye cariyeli olmuştu. Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi, oğlu babasını bilmezdi.
22 Anca kazganmış itmiş ilimiz törümüz erti. TÜRK Oguz begleri budun esiding. Üze Tengri basmasar, aşra yir telinmeser, TÜRK budun, ilingin törüngin kim artati [udaci erti]? TÜRK budun ertin,	[22] Öyle kazanılmış, düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı. TÜRK, Oğuz beyleri, milleti, işitin: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, TÜRK milleti, ilini töreni kim boza bilecekti? TÜRK milleti, vazgeç,
23 ökün! Küregüng ün üçün igidmiş bilge kaganing in ertmiş barmış edgü ilinge kentü yangildig, yablak kigürtüg. Yaraklig kandin kelin yanya iltdi. Süngüglüg kandin kelipen süre iltdi? İduk Ötüken y[ış budun bardig. İlgerü barigma]	[23] pişman ol! Disipsizliğinden dolayı, beslemiş olan bilgili kaganınla, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kötü hale soktun. Silâhlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi. Mukaddes Ötüken Yış'ın milleti, gittin. Doğuya giden,
24 bardig, kurigaru barigma bardig. Barduk yirde edgüg ol erinc: Kaning subca yügürti, süngüküng tagca yatdi. Beglik uri oglung kul boldi, isilik kız oglung küng boldi. Bilmedük üçün [yablakingin üçün ecim kagan uca bardi.]	[24] gittin. Batıya giden, gittin, Gittiğin yerde hayrın şu olmalı: Kaıin su gibi koştu, kemiğin dağ gibi yattı. Beylik erkek evlâdın kul oldu, hanımlık kız evlâdın cariye oldu. Bilmediğin için, kötülüğün yüzünden amcam, kagan uçup gitti.
25 Baslayu Kirkiz kaganig balbal tikdim. TÜRK budunug ati küsi yok bolmazun tiyin kangim kaganig ögüm katanug kötürmiş TENGRİ il birigme TENGRİ TÜRK budun ati küsi yok bolmazun [tiyin özümin ol Tengri]	[25] Önce Kırgız kaganını balbal olarak diktim. TÜRK milletinin adı sanı yok olmasın diye, babam kaganı, annem hatunu yükseltmiş olan TANRI, il veren TANRI, TÜRK milletinin adı sanı yok olmasın diye,
26 kagan olurti erinc. Neng yilsig budunka olurmadım. İçre assiz taşra tonsuz yabiz yablak budunda üze olurtum. İnim Kül Tigin birle sözleştimiz. Kangimiz ecimiz kaz[ganmis budun ati küsi yok bolmazun]	[26] kendimi o TANRI kagan oturttu tabii. Varlıklı, zengin millet üzerine oturmadım. İşte aşsız, dışta elbisesiz; düşkün, perişan milletin üzerine oturdum. Küçük kardeşim Kül Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın
27 tiyin TÜRK budun üçün tün udimadim, küntüz olurmadım. İnim Kül Tigin birle iki sad birle ölü yitü kazgandım. Anca kazganip biriki budunug ot sub kılmadım. Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu]	[27] diye, TÜRK milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki sad ile öle yite kazandım. Öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım. Ben kendim kagan oturduğumda, her yere
28 barmiş budun ölü yitü yadagin yalingin yana kelti. Budunug igideyim tiyin yirigaru Oguz budun tapa ilgerü Kitany Tatabi budun tapa birigerü Tabgac tapa ulug sü iki yigir[mi süledim ... süngüsdüm. Anda]	[28] gitmiş olan millet öle yite, yaya olarak çıplak olarak dönüp geldi. Milleti besleyeyim diye, kuzeyde Oğuz kavmine doğru, doğuda Kitay, Tatabi kavmine doğru
29 kisre TENGRİ yarlikazu kutum bar üçün ülügüm bar üçün ölteci budunug tirgürü igit[t]im. Yaling budunug tonlug, cigany budunug bay kıldım. Az budunug öküs kiltim. Igar illigde [igar kaganligda yig kildim. Tört bulungdaki]	[29] sonra, TANRI bağışlasın, devletim var olduğu için, kısmetim var olduğu için, ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Değerli illiden, değerli kaganlıdan daha iyi kıldım. Dört taraftaki
30 budunug kop baz kaldım, yagisiz kıldım. Kop manga körti. Isig kücüg birür. Bunca törüg kazganip inim Kül Tigin özi anca kergek boldi. Kangim kagan ucdukda inim Kül Tigin yi[ti yasda kalti ... ]	[30] milleti hep tabii kıldım, düşmansız kıldım. Hep bana itaat etti. İş gücü veriyor. Bunca töreyi kazanıp küçük kardeşim Kül Tigin kendisi öyle vefat etti. Babam kagan uçtuğunda küçük kardeşim Kül Tigin yedi yaşında kaldı ...
31 Umay teg ögüm katun kutinga inim kül tigin er at buldi. Alti yigirmi yasinga ecim kagan ilin törüsin anca kazgandi. Alti Cub Sogdak tapa süledimiz, bozdumuz. Tabgac Ong tutuk biş t[ümen sü kelti, süngüsdümüz?]	[31] Umay gibi annem hatunun devletine kücük kardeşim Kül Tigin er adını aldı. On altı yaşında, amcam kaganın ilini, töresini şöyle kazandı: Altı Cub Sogdak'a doğru ordu sevk ettik, bozduk. Çinli Ong vali, elli bin asker geldi, savaştık.
32 Kül Tigin yadagin oplayu tegdi, Ong tutuk yurcin yaraklig eligin tutdi, yarakligdi kaganka anculadi. Ol süg anda yok kıldımız. Bir otuz yaşinga Caca sengünke sünggüsdümüz. Ang ilki Tadinging Corung boz [atig binip tegdi. Ol at anda]	[32] Kül Tigin yaya olarak atılıp hücum etti. Ong valinin kayın biraderini, silâhlı, elle tuttu, silâhlı olarak kagana takdim etti. O orduyu orda yok ettik. Yirmi bir yaşında iken, Caca generale karşı savaştık. En önce Tadigin, Corun boz atına binip hücum etti. O at orda
33 ölti. İkinti Isbara Yamtar boz atig binip tegdi. Ol at anda ölti. Üçünc Yigen Silig beging kedimlig tong at binip tegdi. Ol at anda ölti. Yarinkinda yalmasinda yüz artuk okin urti, yüzing e basing a bir ok t[egürmedi ...]	[33] öldü. İkinci olarak Isbara Yamtarin boz atına binip hücum etti. O at orda öldü. Zırhından kaftanından yüzden fazla ok ile vurdular, yüzüne başına bir tane değdirmedi. ...
34 Tegdükin TÜRK begler kop bilir siz. Ol süg anda yok kıldımız. Anda kisre Yir Bayirku Ulug Irkin yagi boldi. Ani yany ip Türgi Yargün költe bozdumuz. Ulug Irkin azkinya erin tezip bardi. Kül Tigin [alti otuz]	[34] Hücum ettigini, TÜRK beyleri, hep bilirsiniz. O orduyu orda yok ettik. Ondan sonra Yir Bayirkunun Ulug Irkını düşman oldu. Onu dağıtıp Türgi Yargun Gölünde bozduk. Ulug Irkin azıcık erle kaçıp gitti. Kül Tigin yirmi altı
35 yaşinga Kirkiz tapa süledimiz. Süngüg batimi karig söküpen Kögmen yisig toga yorip Kirkiz budunug uda basdimiz. Kaganin birle Songa yisda süngüsdümüz. Kül Tigin Bayirkun[ung ak adgi]r[ig]	[35] yaşında iken Kırgız'a doğru ordu sevk ettik. Mızrak batımı karı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız kavmini uykuda bastık. Kaganı ile Songa Yış'da savaştık. Kül Tigin, Bayırkunun ak aygırına
36 binip oplayu tegdi. Bir erig okun urti, iki erig udu asuru sancdi. Ol tegdükde Bayirkunung ak adgirig udlukin siyu urti. Kirkiz kaganin ölürtümüz, ilin altimiz. Ol yilka Tü[rgis tapa Altun yişig]	[36] binip atılarak hücum etti. Bir eri ok ile vurdu, iki eri kovalayıp takıp ederek mızrakladı. O hücum ettiğinde, Bayirkunun ak aygırı, uyluğunu kırarak, vurdular. Kırgız kaganını öldürdük, ilini aldık. O yılda Türgiş'e doğru Altın Yış'ını
37 toga irtiş ögüzüg kece yoridimiz. Türgiş budunug uda basdimiz. Türgiş kagan süsi Bolcuda otca borca kelti. Süngüstümüz. Kül Tigin basgu boz at binip tegdi. Basgu boz k[.	[37] aşarak, İrtiş nehrini geçerek yürüdük. Türgiş kavmini uykuda bastık. Türgiş kaganının ordusu Bolcuda ateş gibi, fırtına gibi geldi. Savaştık. Kül Tigin alnı beyaz boz ata binip hücum etti. Alnı beyaz boz...
38 ...] tutuz[i]. Ikisin öze alduzdi. Anda yana kırıp Türgiş kagan buyruki Az tutukug elgin tutdi. Kaganin anda ölürtümüz, ilin altimiz. Kara Türgiş budun kop icikdi. Ol budunug Tabarda ko[nturtumuz? ... ]	[38] ... tutturdu. Ikisini kendi yakalattı. Ondan sonra tekrar girip Türgiş kaganının buyruku Az valisini elle tuttu. Kaganını orda öldürdük, ilini aldık. Türgiş avam halkı hep tâbi oldu. O kavmi Tabarda kondurduk ...
39 Sogdak budun iteyin tiyin Yincü ögüzüg kece Temir Kapigka tegi süledimiz. Anda kisre Kara Türgiş budun yagi bolmiş. Kengeris tapa bardi. Bizing sü ati toruk azuki yok erti. Yablak kişi er[ ...]	[39] Sogd milletini düzene sokayım diye inci nehrini geçerek Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettik. Ondan sonra Türgiş avam halkı hep tâbi oldu. O kavmi Tabarda kondurduk ...
40 alp er bizinge tegmiş erti. Antag ödke ökünüp Kül Tiginig az erin irtürü itimiz. Ulug süng üs süng üsmis Alp Salcı ak atın binip tegmiş. Kara Türgiş budunug anda ölürmiş. almiş. Yana yorip ...	[40] kahraman er bize hücum etmişti. Öyle bir zamanda pişman olup Kül Tigin'i az erle eriştirip gönderdik. Büyük savaş savaşmış. Türgiş avam halkını orda öldürmüş, yenmiş. Tekrar yürüyüp.........