Rijtuigenbezitters Westdongeradeel 1796-1805, Sneuper no. 49 en 50, 1999
B.R. van der Leij
Deel I:
Tijdens het 'sneupen' in éen van de dozen kwam ik in 'ons archief' een map tegen met
gegevens over rijtuiggelden van Westdongeradeel. Na even zoeken had ik al snel de naam
gevonden van de door mij gezochte voorouder. Leuk te weten in wat voor soort rijtuig ze
vroeger hebben gereden en hoeveel belasting daarvoor betaald moest worden. Na enig verder
bestuderen kwam ik er al snel achter dat het hier om belastingpapieren ging over een
periode van tien jaar en wel van 1796 t/m 1805. Naast gegevens over personen was er een
vermelding over soort rijtuig, aantal paarden en het verschuldigde belastinggeld.
Interessante gegevens omdat hier een inzicht verkregen wordt over het aantal rijtuigen per
dorp, het type rijtuig en het totale aantal van éen district (gemeente).
Type rijtuigen:
Het gaat in de eerste plaats om de 'chais' en de 'phaëton'. Verder de 'verdekte' wagen.
De phaëton is een open wagen. De chais werd meestal getrokken door éen paard. Twee
paarden komt echter ook voor. De phaëton werd in de meeste gevallen getrokken door twee
paarden. Maar ook kwam nog vrij veel éen paard voor.
De verdekte wagen was in deze periode nog uitzonderlijk. In 1796 bezit Dirk Sakes weduwe
uit Holwerd er éen. In 1797 is die echter vervangen door een phaëton. Op de lijst staat
er nu éen bij Sicko Aylva te Holwerd en in 1798 ook éen bij Theodorus Piré in
Bornwird/Betterwird. In 1799 tellen we er drie want dan heeft ook Thijs Feenstra uit
Hantum er éen. In 1800 is er ook éen bij Klaas Jans te Uitbuuren. Vanaf 1801 t/m 1805
tellen we steeds twee van deze rijtuigen, alleen in Holwerd, en wel bij Sicko Aylva en bij
Harinxsma.
Naast de genoemde types rijtuigen komt enkele malen een 'open wagentje' voor. Dat zal dus
een wat afwijkend type geweest zijn. Sicko Aylva bezit vanaf 1803 ook nog een zgn.
Plaisierjagt.
Belastinggeld:
Dit is
3 gulden voor een rijtuig met éen paard
7 gulden voor een rijtuig met twee paarden
12 gulden voor een verdekte wagen met twee paarden
2 gulden voor een plaisierjagt
In 1803 wordt de belasting met 10% voor 10 maanden verhoogd:
3 gulden + 0-5-0
7 gulden + 0-11-10 2/3
12 gulden + 1-0-0
2 gulden + 0-3-5 1/3
Schrijfwijze:
De verschillende ambtenaren hadden voor de namen van de rijtuigen zo hun eigen
schrijfwijze. Zo werd phaëton ook geschreven als: Fayton, Phayton, Phaiton, Phayeton,
Vaton, Faton, Chaeton, Vaiton. En chais werd ook geschreven als:Chays, Saes en Sjees.
Vanaf 1803 wordt het met de benaming van de phaëton wat moeilijker. Ik krijg de indruk
dat er zo nu en dan ook slordig te werk is gegaan wat de benaming van de rijtuigen
betreft. Uiteindelijk waren de gelden het belangrijkste. De benaming phaëton wordt in de
papieren dan vervangen door termen als 'open phaëton' of een 'wagen met twee paarden',
c.q. een 'open wagen' of 'open wagentje'. Hoewel er echter enige verandering van rijtuig
is geweest, hebben toch de meeste eigenaren, althans tijdens deze periode, in eenzelfde
rijtuig gereden, zodat ik heb aangenomen dat een 'open wagen' dezelfde phaëton van
voorgaande jaren is geweest.
De lijst van 1803 vermeldt als enige de namen van een aantal voermannen, die vanwege hun
beroep vrijgesteld waren van belastingbetaling. De aanhef van de belastingcohieren maakt
ons wel duidelijk waarom. 'Register van playsier rijtuigen' en/of 'plaisier jagten'
Westdongeradeel. Er zit per jaar enige variatie in de benaming.
Er werd steeds belasting betaald over een periode van 10 maanden, ingaande per 1 mei. Bij
enkele jaargangen cohieren staat zelfs de datum van betaling vermeld, terwijl verder ook
aantekening is gemaakt van wie nog moet betalen.
Ook zullen er zeker meer rijtuigen zijn geweest dan de cohieren vermelden. In éen geval
vond ik een naam doorgehaald met de aantekening erbij: peerd verkocht.
Natuurlijk is per jaar vermeld hoeveel belastinggeld er binnen kwam. Die cijfers wil ik u
echter besparen.
Op enkele jaargangen cohieren is de datum vermeld van boeking en ontvangst van de
belastinggelden. Zo ook de afsluiting van de ontvangsten. Dat was voor:
1797: 16 juni en volgende dagen
1799: 22 augustus
1800: 20 juni
1803: 15 september
1804: 27 september
Deel II:
Zoals ik in deel I al vermelde, gaat het in deze periode grofweg om een viertal typen
rijtuigen, waarbij de hoogte van de belasting afhankelijk was van het aantal paarden In de
jaren 1803 t/m 1805 wordt meestal volstaan met de aanduiding 'open wagen(tje)' en niet
meer het type.
Ook vinden we vaak de vermelding 'dito' en in 1805 'Ut Supra' (als vorige). Helemaal
betrouwbaar zijn de gegevens in deze jaren over het type rijtuig dus niet. Er werd nogal
eens van type rijtuig gewisseld (verkoop ?). Ook heb ik de indruk dat meerdere personen
over zowel een phaëton als een chais beschikten maar per jaar maar voor éen, afhankelijk
van het aantal paarden, belasting betaalde.
De belastingverhoging vanaf 1803 t/m 1805 van 'de tiende' heb ik bij de overzichten per
dorp niet vermeld maar was er wel degelijk. Verder zijn er dan nog een aantal gegevens die
voor de genealoog belangrijk zijn, zoals bijvoorbeeld wanneer de vrouw weduwe werd en
vermelding van achternaam.
Tot slot: binnen Westdongeradeel werd natuurlijk ook wel van woonplaats gewisseld. Zo
komen enkele personen op meerdere dorpsoverzichten voor.
Hieronder volgen de namen van de rijtuigbezitters. Verdere details (jaartallen, betaalde
belasting, bijzonderheden) kunnen worden ingezien op het Streekarchivariaat te Dokkum of
(voor leden) worden opgevraagd via email van de redactie.
Holwerd Sicko van Aylva chais/verdekte plaisierjagt Dirk Sakes (wed.) verdekte phaëton Oept/Uipt Reinders chais/wagen Sijmen Hessels chais Bouwe Lieuwes phaëton Roelof Olivier chais/phaëton Jan Oeges phaëton Pieter Heeringa chais/phaëton Hessel Idzes chais Tjipke Heeringa phaëton Sybren Klaazes phaëton/chais Hessel Idzes (wed.) phaëton/chais Oedzen Klaazes chais/phaëton Ids Idsardi phaëton Gerrit Heeringa phaëton Pier Bonga chais/phaëton Symon Heeres phaëton/chais Jan Klazes Sipma chais/wagen Taeke Uilbes phaëton/chais Klaas Sijbes chais Jan Klaazes phaëton/chais Jan Theunis phaëton/chais Klaas Jans chais Pieter A. Hiddema phaëton Jan Idssardi chais Dirk Heeringa phaëton Gerlof Gosses phaëton Goffe Lieuwes phaëton R.I. Bleinsma (wed.) phaëton Frans Hendriks phaëton Pyter Abes phaëton Tjalling Pyters chais/wagen Claas Jans(en) chais Marten Minnalts chais Jan Jans(en) chais Joost Hessels chais Beert Lieuwes phaëton A.van Harinxma phaëton/verdekte wagen Abe Hiddema chais Sjoerd Pieters chais Hessel Jans chais Oege Jans chais Heine Anes wagen 2 paarden Wybe Sytzes wagen 2 paarden Pieter Pieters chais Jan Reinders wagen K.J. Jonker chais Sijbe Andries chais Ternaard Mr. Jan van Sloten phaëton/chais Rienk Jacobs wagentje/chais Klaas Idzes phaëton Jan Keimpes de Jong chais/phaëton Jan Hessels phaëton Douwe Jaspers chais Wytze Lieuwes phaëton Reindert Wybes chais/phaëton Jan Kornelis chais Ids Hessels phaëton Jacob Worp Peima phaëton Ynse Klaases phaëton Jan Kornelis chais/phaëton Rienk Tjeerds chais/phaëton Dr. Borneus phaëton Oege Cornelis chais/phaëton Jan Joosten chais/wagen Harmen Tabes chais Hendrik Jacobs chais Tjerk Jacobs chais/phaëton Rinse Rinses chais/wagen Kornelis Lieuwes phaëton K.J. Helbeda (wed.) phaëton/chais Beert Pieters phaëton/chais Theunis Cornelis phaëton Gaatze Pieters phaëton/chais Jouke Pyters chais/phaëton Einse Idzardi phaëton Hidde Taekes chais/phaëton Dirk Dirks chais Johannes Keimpes chais Douwe Wybes chais/wagen Klaas Sjoerds chais Harke Fransens phaëton/chais Secr. J. Klaazes chais Feye Willems wagen Selke Ages wagen Douwe Sybes chais J. van Slooten chais Fokke Taekes wagentje Dirk Klazes wagen Rindert Klaazes chais Nanne Gerlofs chais Nes Tjipke Wierds phaëton Ids Theunis phaëton Pieter Aannes phaëton/chais Taeke Johannes chais Doede Jans chais Johannes Metskes phaëton/chais Trijntje Hendriks (Wijnia) phaëton Everhardus Aukes chais/phaëton Wybren Doedes (wed.) chais Gerlof Tjeerds chais M.K. Wynia phaëton Tjerk Hilles chais Annes Minnes chais Tjerk Ages chais Doede Johannes chais Hille Louws phaëton/chais Jan Jacobs Boscha chais Taeke Tjerks chais Symon Jouws chais Pytter Klazes chais/phaëton Harm Beernts chais Tjalling Jans chais Heerke Sjolles (wed.) wagen Meindert Harmens wagen/chais Nanne Berends chais Gerryt Hijltjes chais Wybren Jans chais Brantgum Pieter Watzes chais/phaëton Harmen Klaazes chais Jacob Jacobs chais/phaëton Marten Minnolts chais Jasper Pieters phaëton/chais Jacob Gosses (kinderen) phaëton Ids Jacobs phaëton Joost Jans chais Johannes Gosses phaëton Willem Johannes chais/phaëton Dirk Folkerts (Damsma) chais Jan Jansen chais/phaëton Broer Wijtzes chais/phaëton Gosse Jacobs phaëton Swetze Uilbes chais Anne Martens phaëton Boele Sijbes chais P. Bruinsveld wagen Waaxens Rindert Klaases chais Pieter Klaazes phaëton/chais Ype Jacobs (wed.) phaëton Beert Alberts (wed.) phaëton Tiete Olivier phaëton Symon Johannes phaëton Ette Jacobs chais Raard Reinder Freerks phaëton/chais Van Kleffens en kinderen idem Syds E. van Kleffens idem Nicolaas van Kleffens idem Pier Johannes chais Sjoerd Sydzes phaëton/chais Binne Tjerks phaëton/chais Paulus Nannes chais Ype Jabobs phaëton Jan Tietes chais/phaëton Gerrit Baukes chais Douwe Willems phaëton Foudgum Hoite Jacobs phaëton Taede Tjeerds phaëton Douwe Pieters phaëton Jacob Dirks phaëton Thomas Jans chais/phaëton Cornelis Broers (wed.) phaëton Gosse Thomas chais Hantum Jelke Hendriks phaëton Aebe Aebes (wed.) phaëton Wijbe Rinderts (kinderen) phaëton Klaas Kornelis phaëton Cornelis Harmens phaëton Aebe Tyssen + Botte phaëton/chais Sytze Jelles chais Tjalling Watzes phaëton/chais Joost Sjoerds chais Boote K. Wynia phaëton Jelle Lammes chais/phaëton Douwe Wijbes phaëton Lammert Harmens phaëton/chais Gosse Johannes phaëton Botte Jans chais Douwe Harmens phaëton Willem Idzes phaëton Hantum-Uitburen Andries Annes chais Symon Rienks wagentje/chais Willem Cornelis chais Symon Klaazes phaëton/chais Willem J. Jaarsma phaëton Thijs Feenstra verdekte Klaas Jans verdekte Hendrik Sijgers chais Jacob Pieters chais Pieter Wytzes chais Gerk Ruurds chais Andries Pieters chais Willem Hendriks chais Sijtze Jelles chais Hantumhuizen Jan Minnes chais Dirk Idzes Banga phaëton Heerke Fransen phaëton Pieter Douwes chais Doede Idzes chais Douwe Willems chais/phaëton Goffe Jans phaëton Tjitze Fetzes phaëton Hotze Ydes phaëton Tjomme Douwes (wed.) chais Gerrit Jans chais Auke Wynia chais/phaëton Sierk Liemes chais Aate Egberts chais/wagen Douwe Jaspers chais Jan Pieters chais Rindert Jans chais Mame Annes chais/wagen Pieter Lieuwes (wed.) chais Betterwird Jense Klaazes chais/phaëton Rienk Jans chais Hein Jans phaëton/chais Popke Wouters chais/phaëton Marten Binnes (wed.) phaëton Jan Idses Banga phaëton/chais Tjerk Harmens (wed.) phaëton Jan Tjerks phaëton Theodorus Piré chais/verdekte Pier Pieters phaëton Jan Sjerks phaëton/chais Marten Teunis chais Bornwird Jan Jansen phaëton/chais Rindert Jans chais/wagen Jelle Sytzes phaëton/chais Marten Geerts chais Andries Annes chais Jense Plat chais Anne Martens phaëton Douwe Sjoerds phaëton Hiaure Kornelis Jacobs chais Fedde Jacobs chais/phaëton Rienk Symons chais I.I. Banga chais/phaëton Gosse Doedes chais Jitze Jans chais Klaas Uitzes chais Klaas Abes chais Jense K. Plat chais Taeke Dirks chais Harmen Jacobs Pieter Douwes chais Gerryt Pieters (wed.) chais Wierum Dirk Hartman phaëton/chais Ids Willems phaëton/chais Pieter Annes chais Tjipke Jans chais Sijbe Sapes phaëton/chais Jacob Johannes chais Bauke Douwes chais Wybren Tjipkes (wed.) phaëton Douwe Annes chais Fedde Ruurds chais B.K. Wynia phaëton F. Schregardus chais Thomas Fokkes phaëtonAfbeelding van Friese chais.
Deze site hoort frames te bevatten. Ziet u geen frames, klik dan hier.