"Historia Sanskog Mosta"

     Opcina Sanski Most smjestena je u srednjem toku rijeke Sane sa osloncem na planinu Grmec, sa brojnim planinskim vrhovima koji prelaze 1000 metara nadmorske visine: Crni Vrh (1377 m ), Trovrh (1363 m ) i Suhopoljski (1249 m ). Obronci Grmec planine koji se protezu ka rijekama Sani i Sanici su ispod 1000 m nadmorske visine. Podrucje  rijeku, Sanu, sedam rijecica: Sanicu, Dabar, Zdenu, Blihu, Majdansku rijeku, Japru i Kozicu, vise potoka i potocica i nekoliko kracih ponornica. Na sanskoj opcini ima i nekoliko jakih kraskih vrela, koja su istovremeno i izvori rjecica: Sanicko vrelo i Vrelo Zdene. Cijelo podrucje opcine s obzirom na ispresjecanost rijecnim tokovima i malim nadmorskim visinama veoma je prohodno, pa cak i sama planina Grmec. Ima nekoliko mineralnih izvora, ali ni jedno nije uradjeno kao banjsko lijeciliste, niti se voda eksploatise. Ima i nekoliko pecina, a najpoznatije su Hrustovaca i Dabarska pecina. Sanski Most pripada podrucju kontinentalne klime sa srednjim temperaturama od 10 do 11^oC. Najtopliji je mjesec juli sa srednjom temperaturom od 22^oC, a najhladniji je januar sa srednjom temperaturom od - 1,6^oC. Po popisu iz 1991. godine Opcina Sanski Most je imala 60.119 stanovnika, od toga po nacionalnoj strukturi Bosnjaka 47%, Srba 42,2%, Hrvata 7,1% i ostalih 3,7%.

   Povoljan geografski i klimatski polozaj uvjetovao je da je ovo podrucje bilo nastanjeno jos od predhistorijskog doba. Ispitivanjem ovog terena utvrdjeno je 18 predhistorijskih lokaliteta, 19 iz doba rimske dominacije, a iz srednjeg vijeka 20 lokaliteta. Brojnost lokaliteta sa ostacima materijalne kulture stanovnika pokazuje da je ovo podrucje bilo nastanjeno u kontinuitetu skoro 4000 godina. Od predhistorijskih lokaliteta najznacajniji su svakako Hrustovaca pecina i Dabarska pecina i lokalitet nekropola ravnih grobova Sanski Most. Pecina Hrustovaca je jedina istrazena pecina sa izvanrednim nalazima keramickog materijala koji ovaj lokalitet svrstava u vucedolsku kulturu, preciznije u njen specifican segment.(Period od 2000 do 1800 g. p.n.e.) Za ovu hrustovacku kulturu arheolog Stojan Dimitrijevic je uveo termin "zapadnobosanski ili hrustovacki tip vucedolske kulture". Terminoloski, ovaj lokalitet se opredjeljuje u kasnu fazu ove eneolitske kulturne grupe. Znacajan lokalitet po kome je ovaj kraj prepoznatljiv u naucnoj literaturi je nekropola ravnih grobova kod Sanskog Mosta. Izvanredni nalazi keramike, kostiju, zeljezni i bronzani objekti, nakit, nozevi, pinceta, zeljezni kopljeni siljci, ostaci stambenih objekata, nekropola ravnih grobova, svjedoce da je podrucje Sanskog Mosta u periodu od VI. stoljeca p.n. e. nastanjivalo pleme Mezeja, kojeg spominju i anticki izvori.

Prema istrazivanjima i do sada utvrdjenim naucnim cinjenicama, Mezeji su bili mocno i snazno pleme sa utvrdjenim gradom kao rudarskim centrom koji se zvao Splonum, a nalazio se na rijeci Sani. Tragovi ovog grada nisu nadjeni. Nakon sto su Rimljani osvojili ove krajeve i pokorili Mezeje u I st. nove ere, zaveli su svoju upravu. Pod uticajem rimske kulture, Mezeji postepeno napustaju svoja gradinska stanista i skupljaju se u rijecnim dolinama. Doba rimske dominacije takodjer ostavlja brojne materijalne tragove koji svjedoce o veoma intenzivnom zivotu na obalama rijeke Sane i obilatom koristenju zeljezne rude kojom ovaj kraj obiluje. Vazan nalaz iz ovog perioda je sa lokaliteta Crkvina u selu Sehovci gdje je otkriveno rimsko naselje i metalurski pogon, te ostaci talionice s pecima kao i mnogo rimskog gradjevinskog materijala. Na lokalitetu Ostra Luka pronadjena je rimska stela sa prikazom biste, a na lokalitetu Treska, Stari Majdan nadjena je rimska talionica zeljeza, brojni zidovi gradjevina i jedna cijela zgrada. U njoj je pronadjeno 6 zrtvenika, 3 sa natpisom, a 3 bez natpisa. Razdoblje od propasti Rimskog carstva pa skoro do 13. stoljeca na ovom podrucju moze se rekonstruirati samo pomocu opce poznatih historijskih fakata. Nedostatak materijalnih dokaza za ovaj period vjerovatno je vise stanje neistrazenosti ovog podrucja, nego sto je izostanak historijskih zbivanja i nenastanjenost u ovoj plodnoj i za zivot veoma povoljnoj dolini. Tek razdoblje kasnog srednjeg vijeka ponovo mozemo pratiti pomocu dokumenata, a i materijalnih ostataka na terenu. Iako je i ovo razdoblje malo istrazivano, ipak materijalni i kulturni ostaci govore o burnom i intenzivnom zivotu ovog podrucja. Vidljivi ostaci materijalne kulture su srednjovjekovni gradovi i nekoliko nekropola sa steccima.(Verificirani stecci na ovom podrucju su uglavnom u obliku sanduka, veoma grube izrade, a nalazi su dosta osteceni). Najvazniji lokaliteti sa ovim spomenicima su Brezine, Divsko greblje, Mramorje i Martin. Najstariji dokument koji govori o ovom podrucju je listina Bele IV od 20. jula 1244. godine. U tom dokumentu spominje se podrucje "Donji Kraji" (podrucje danasnje opcine Sanski Most), kao dijelovi Banovine Bosne. "Donji Kraji su bili podijeljeni na zupe. Zupa Sana prostirala se oko srednjeg i donjeg podrucja rijeke Sane sve do njenog utoka u Unu. Zupa je obuhvatala mjesta: Blagaj, Sanu, Kamengrad, Japru, Vodicu, Ostru Luku, Kozar i Hrvanice. Uz prve vijesti o "Donjim Krajima" iz pomenutog dokumenta saznajemo da je tim podrucjem u XIII stoljecu upravljao Stjepan Hrvatinic, rodonacelnik mocne porodice Hrvatinica, koji je priznavao bosanskog bana Matiju Ninoslava. Pomocu historijskih dokumenata mogu se pratiti dalja zbivanja na ovom podrucju. 

   Iz jedne povelje datirane u 1392. godini saznajemo da bosanski kralj Stjepan Dabisa boravi u "Donjim Krajima" u mjestu Lusci. Tu je kralj urucio povelju delegaciji Dubrovcana kojom im priznaje sva ranije stecena prava i povlastice na podrucju njegova drzave. Povelju su potvrdili i svi prisutni vlastelini: vojvoda Vrvoje Vukcic, vojvoda usorski Vlatko Hranic, knez Stipoje Hrvatinic, knez Radoslav Pribinic, knez Dobrosav Divosevic i drugi. Cinjenica da se u Luscima u "Donjim Krajima" sakupila tolika bosanska vlastela i vojska sa kraljem indicira na napad iz Ugarske ili se pak sam kralj spremao da napadne. Znacajan srednjovjekovni grad na podrucju sanske opcine je grad Kamengrad. Pripadao je zupi Sana, a bio je u vlasti knezova Babonica Blagajskih, cije je sjediste bilo u gradu Blagaju, desetak kilometara od usca Sane u Unu.Vjerovatno su ga i sagradili knezovi Blagajski. Prvi put se u pisanim dokumentima spominje 1374.godine.

U Sanskom Mostu iskopana je velika nekropola iz zeljeznog doba.Medu grobnim nalazima isticu se prdmeti iz Grcke i Italije

 Osmanlije su ovaj grad zauzeli 1463. godine, kao i tvrdi grad Kljuc. Iz strateskih razloga Kamengrad je veoma dobro utvrdjen vjerovatno zato jer je bio pogodniji za odbranu. Sam grad je smjesten na nepristupacnom kupastom brdu. Na padini ispod grada u doba osmanske dominacije sagradjen je tzv. "Donji grad" kojeg danasnje stanovnistvo naziva palankom. Vaznost tvrdjave Kamengrad potvrdjuje cinjenica da je istovremeno bio i vojvodstvo i kadiluk i nahija, a i kapetan je u njemu imao svoju vojsku i svoje sjediste. Pod komandu kamengradskog kapetana spadali su i Stari Majdan (Madeni Ahen-Zeljezni Majdan), i Vakup (danasnji Sanski Most). Kamengradska tvrdjava ima ovako znacajnu ulogu na granicnom podrucju Osmanskog carstva sve do 1565. godine kada vodecu ulogu u ovom podrucju preuzima Krupa. Vec prema izvjestajima iz 1785. godine, Kamengrad se opisuje kao selo sa oko10 do 12 muslimanskih kuca, sacuvanom jednom kulom sa nesto starih zidova tvrdjave. Prema sjeveru je bila u to vrijeme sacuvana i kapija za ulazak u grad. I danes su vidljivi ostaci tog nekad mocnog grada. Problem odredjivanja tacne stare lokacije grada Sanskog Mosta i njegovog nastanka je prisutan kod svih historiografa koji su se do sada bavili istrazivanjem ovog podrucja. Naime u literaturi se pojavljuje nekoliko naziva za ovaj grad: Kulen Vakuf, Skucani Vakuf i Sanski Most. Uporedjujuci objavljena dokumenta dolazimo do zakljucka da se naselje koje je danes izraslo u grad Sanski Most, u srednjem vijeku zvao Sana, u Osmanskom periodu ili bolje receno u periodu od XVII do XIX stoljeca nazivao Vakuf ili Kulen Vakuf, da bi iza austro-ugarske okupacije sasvim preovladao naziv Sanski Most. Iz svega se moze zakljuciti da je jedno vrijeme na uscu Zdene u Sanu bilo samo malo naselje bez tvrdjave, koje je prilikom osmanskih osvajanja krajem XV stoljeca potpuno razruseno. Vjerovatno je to razlog da se povremeno gube vijesti o zupi i gradu Sani.

Da su postojale dvije nahije Sana uporedo potvrdjuju dva turska deftera,  prema kojima Kamengrad zauzima podrucja zapadno, sjeverno i juzno te uski dio istocno od danasnjeg Kamengrada, a Sana dijelove uz obje obale rijeke Sane sjeverno od danasnjeg Sanskog Mosta.

U pogranicnim dijelovima Bosne iHercegovine postojale su kapetanije koje su nosile nazive po glavnim gradovima, medju njima su i Kamengradska i Most na Sani( Dzesri Sana kapetanija). Od kapetana spominju se 1796. i 1812. Mustafa-beg, umro 1813., nasledjuje ga Murat-beg koji je fermanom 27.septembra 1822. izgubio titulu kapetana a na njegovo mjesto imenovan je Husein-beg sin Hasan-bega Cekica, koji je najvjerovatnije bio posljednji kapetan jer su kapetanije ukinute 1835 godine.  

Turci su u pogranicnim podrucjima gradili utvrdjenja od drveta zvana palanke, na ovom podrucju imamo dva naselja koja su se razvila iz palanki, Lusci Palanku iTominska Palanku. Turska vlastela je na svojim spahilucima gradila kamene dvorce(Kule), na vise spratova u kojima se stanovalo i koje su bile lakse za odbranu, i oni su bili osnova gradova-naselja. Takvi gradovi i kule na sanskom podrucju su: Kamengrad,Mren,Kamicak,Vakuf(Sanski Most), Stari Majdan i Japra,a kule Miralemova kula(Tomina), Cerica kula(Brdari), Kula u Lipniku, Kula u Starom Majdanu.

Prodor Turaka u ove krajeve izazvao je velike promjene u sastavu stanovnistva, intenzivnije naseljavanje muslimanskog stanovnistva zabiljezeno je i nakon pada Like i drugih podrucja u hrvatskoj. Naseljavanje hriscanskog stanovnistva narocito je intezivno nakon austro-ugarske okupacije BiH kad dolazi do naseljavanja Srba i Hrvata u gradska naselja do tada iskljucivo muslimanska.

Austro-ugarska je zapocela okupaciju 29 jula 1878 godine. U Bosanskoj krajini su vodjene najzesce borbe. Nakon zauzeca Kljuca 8 septembra uslijedilo je zauzimanje sanskog Mosta, Starog Majdana i Kamengrada.

Dolaskom na ove prostore Austro-ugarska je provela i novu administraciju na kotore(srezove) i okruge. Prema jednom popisu iz 1910. Sanski Most je imao povrsinu 1017 km, dvije gradske opcine(Sanski Most i Stari Majdan)te 38.422stanovnika a po nacionalnoj pripadnosti zivjeli su Bosnjaci, Srbi,Hrvati i spanski Jevreji U gradu Sankom Mostu tad je bilo preko50 trgovina i zanatskih radnji,hotel iagencija Zemaljske banke.  

Vec prvih godina austro-ugarske okupacije, na desnoj obali Sane,u dijelu grada zvanom «Sana carsija» izgradjene su zgrade za kotarski ured i kotarski sud, zgrade zendarmerije,osnovna skola, ugostiteljske i zanatske radnje. U tom periodu izgradjen je i novi drveni most na rijeci Sani, koji je povezivao stari dio grada sa novom carsijom. Od gradjevinskog nasledje znacajno je spomenuti Hamza begovu djamiju koja je sagradjena 1557 godine s kupolom u sredistu stropne konstrukcije i sa drvenom munarom, zatim kamengradsku musalu. Po sacuvanom sjecanju ova musala sagradjena je na mjestu gdje je Mehmed Fatih klanjao prvi put po osvajanju Kamengrada 1463 godine. Po njemu je i ova musala i dobila ime. Tokom vjekova svoga postojanja oba spomenika kulture vise puta su rusena i obnavljana. Interesantno je napomenuti da je Fatihova musala bila jedina sacuvana na podrucju Bosne i Hercegovine. U zadnjoj agresiji na Bosnu i Hercegovinu(1992-1995) djamija i musala su bile porusene. Iza rata u Sanskom Mostu izgradjena je nova djamija sa kupolom i nosi naziv Hamza begova djamija. Musala je takodjer obnovljena.

Nakon prvog svjetskog rata i raspada Austro-ugarske, Sanski Mosta je srediste sreza a od 1929-1941.je dio Vrbaske banovine.

U toku drugog svjetskog rata ovaj kraj je pruzio ostar otpor fasizma. Od znacajnih datuma u ovom periodu izdvaja se Drugo zasjedanje ZAVNOBIH-a u Sanskom Mostu 30.06.-02.07. 1994. Prema statistickim podacima u sanskom kraju za vrjeme ovog rata bilo je 3.650.zrtava

NA POCETAK