Η ιστορία κοιτάζει πάντα πίσω και μετρά αναστήματα και απώλειες, φυλάσσει ζωές που ξέφυγαν από τον μέσο όρο, πρόσωπα που με την παρουσία τους χαρακτήρισαν χώρο και χρόνο. Αν πάρουμε σαν αφορμή το επερχόμενο 2002 και κοιτάξουμε πίσω τον αιώνα που αποχαιρετήσαμε προ διετίας, Θα δούμε την γεωγραφία του ελληνικού τραγουδιού μ' έναν άλλο τρόπο. Επέτειοι γεννήσεων και θανάτων αφήνουν το δικό τους αποτύπωμα και διηγούνται την ίδια ιστορία αλλιώς: από την πλευρά της απώλειας. Σημαντικά ιστορικά γεγονότα σχετίζονται με χρονιές που τελειώνουν στον αριθμο 2, αφού το 1912 γίνεται ο Α' νικηφόρος Βαλκανικός Πόλεμος, με αποτέλεσμα τον διπλασιασμό του εθνικού μας χώρου (απελευθέρωση Θεσσαλονίκης, Ιωαννίνων, κλπ). Μετά από δέκα χρόνια, το 1922, έρχεται η μεγαλύτερη καταστροφή του νεώτερου ελληνισμού, αφού για πρώτη φορά, μετά από χιλιάδες χρόνια, εγκαταλείπεται από Ελληνες η Μικρά Ασία και η Ανατολική Θράκη.
Αλλα ας έλθουμε στο χώρο του ελληνικού τραγουδιού για να δούμε ποια πρόσωπα εμφανίζονται ή ποια αποχωρούν σε χρονιές που τελειώνουν σε 2.

Δεκαετία 1890.
Το 1892 yεννιούνται δύο από τους σημαντικότερους ερμηνευτές του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού: ο Κώστας Μασέλος ή Νούρος στη Σμύρνη και ο Αντώνης Διαμαντίδης ή Χατζηδιαμαντίδης ή Νταλγκάς στην Κωνσταντινούπολη. Και οι δυο ξεκινούν την καλλιτεχνική τους πορεία γύρω στο 1910. Εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα το 1922 και διέγραψαν μια λαμπρή διαδρομή, καταγράφοντας στη δισκογραφία του μεσοπολέμου ανεκτίμητα τεκμήρια της τραγουδιστικής παράδοσης του ελληνισμού της Ανατολής και όχι μόνο.
Ο Αντώνης Νταλγκάς με πάνω από 500 ηχογραφημένα τραγούδια στην περίοδο 1925-1932, αποτελεί ίσως μοναδικό φαινόμενο στην παγκόσμια δισκογραφία, ενώ Θα πρέπει κάποτε να αναγνωριστεί ως ο μεγαλύτερος 'Ελληνας λαϊκός τραγουδιστης. Πέθανε στην ΑΘήνα το 1944.
Ο Κώστας Νούρος, με εκατό περίπου τραγούδια στη δισκογραφία του Μεσοπολέμου χαρακτηρίστηκε ως το «αηδόνι της Σμύρνης» και, μαζί με τον Ευάγγελο Σωφρρονίου, αποτελούν τους καλύτερους ερμηνευτές του σμυρναίικου ύφους στο ελληνικό τραγούδι. Πέθανε το 1972 και εν προκειμένω έχουμε διπλή επέτειο: 110 χρόνια από τη γέννηση και 30 από το θάνατό του.

Δεκαετία 1900.
Το 1902 γεννήθηκε στο Τσανά-Καλέ της Μικράς Ασίας, ο πολυγραφότερος στιχουργός του ελληνικού λαικού τραγουδιού, ο Χαράλαμπος Βασιλειάδης, γνωστότερος με το ψευδώνυμο Τσάντας. Γνώστης ξένων γλωσσών και μεταφραστής φιλοσοφικών και άλλων κειμένων, άφησε το στίγμα του στο ελληνικό τραγούδι με 1.400 δημιουργήματα στο όνομα του, ενώ πλήθος από στίχους χάριζε με την πρώτη ευκαιρία στους φίλους και συναδέλφους του συνθέτες, στιχουργούς ή τραουδιστές. Πέθανε το 1970.
Την ίδια χρονιά (1902) γεννήθηκε ο ταπεινός μηχανουργός Αντώνης Καλυβόπουλος τον οποίο επέλεξε ο σπουδαίος μικρασιάτης συνθέτης Γιάννης Εϊτζιρίδης η Γιοβάν Τσαούς να τραγουδήσει τέσσερα απο τα έντεκα, όλα κι όλα, τραγούδια της δισκογραφικής του δουλειάς.

Δεκαετία 1910.

Το 1912, χρονιά θριάμβων για τον ελληνισμό, γεννηθηκαν: Στη Σμύρνη, ο Ανέστης Δελιάς, που με τη μικρή του δισκογραφική παρουσία (μονο οκτώ τραγούδια) και τον τραγικό του θάνατο , από ηρωίνη το 1944, σημάδεψε το χώρο του ρεμπέτικου.
Στη Σάμο, ο σπουδαίος μεταπολεμικός τραγουδιστης του ρεμπέτικου Οδυσσέας Μοσχονάς, με μακρά παρουσία στο πάλκο και τη δισκογραφία. Πέθανε στην Αθήνα το 1995. Στη Χαλκίδα ο Δημήτριος ή Τζιμ Αποστόλου ένας από τους σπουδαιοτερους τραγουδιστές της μεταπολεμικής περιόδου στις Η.Π.Α, όπου από το 1948 μέχρι τη δεκαετία του 1970 υπήρξε το πρώτο ονομα στο χώρο των ελλήνων μεταναστών, με πλούσια δισκογραφία. Στη Μυτιλήνη, ο Γιώργος Μουφλουζέλης, ο συμπαθής «Γιάννης-Αγιάννης» του ρεμπέτικου, ο οποίος πέρασε στη δισκογραφία των 33 στροφών στη δεκαετία του 1970 και μετά από πολλά χρόνια στο περιθώριο. Και γι' αυτόν είναι διπλή επέτειος, αφρού πέθανε το 1992.

Δεκαετία 1920.

Το 1922, χρονιά της Μικρασιατικής καταστροφής, είδαν το φως της ζωής ο σπουδαίος συνθέτης Απόστολος Καλδάρας (Τρίκαλα 7/4/1922 - Αθήνα 7/4/1990) και ο κατοπινός φίλος και συνεργάτης του Θεόδωρος Δερβενιώτης (Ζαγορά Βόλου).

Δεκαετία 1930.

Το 1932 δεν εντοπίσαμε γεννήσεις ή αποχωρήσεις από τη ζωή, αλλά επισημαίνουμε την επίσημη είσοδο του μπουζουκιού και του μπαγλαμά στη δισκογραφία της Ελλάδας. Για πρώτη φορά ο ΓιώργοςΜπάτης, με τα τραγούδια του «Μπάτης ο δερβίσης» και "Σου 'χει λάχει" και ο Μάρκος Βαμβακάρης, με τα τραγούδια του "Εφουμέρναμ' ένα βράδυ" και "Ταξίμι Σερφ" ηχογραφούν με ορχήστρα μπουζουκιών και μπαγλαμάδων. Ανεπισήμως, τον προηγούμενο χρόνο, 1931, ο Γιώργος Μανέτας, της προϊστορίας του ρεμπέτικου, ηχογραφεί με μπουζούκι και σαντούρι τα δυο παραδοσιακά "Καλέ μάνα δεν μπορώ" και τα "Δίστιχα του μάγκα", όπου τραγουδά ο αγνώστων λοιπών στοιχείων Σπαχάνης. Την ίδια χρονιά στις Η.Π.Α. ο περίφημος μπουζουξής Ιωάννης Χαλικιάς ή Τζακ Γρηγορίου με τον κιθαρίστα Σοφοκλή Μιχελίδη ηχογράφησαν τα εκπληκτικά οργανικά "Το μινόρε του τεκέ" και "Μυστήριο ζεϊμπέκικο", που χάραξαν την ιστορία της εν γένει ελληνικής δισκογραφίας με μπουζούκια.

Δεκαετία 1940.

Το 1942, αρχίζουν οι μεγάλες απώλειες των δημιουργών του λαϊκού τραγουδιού. Οι δυο στυλοβάτες της δισκογραφίας, οι καλλιτεχνικοί διευθυντές Παναγιώτης Τούντας (Σμύρνη 1886) και ο Κώστας Σκαρβέλης (Κωνσταντινούπολη 1880), πέθαναν στην Αθήνα με διαφορά λίγων ημερών (23/5/1942 ο πρώτος, 8/4/1942 ο δεύτερος). "Ηταν το βαρύτερο πλήγμα για το τραγούδι της Ανατολής και η τραγωδία αυτή ολοκληρώθηκε τα επόμενα χρόνια, στην Κατοχή, με την απώλεια των πλέον σημαντικών δημιουργών και ερμηνευτών. Την ίδια χρονιά πέθανε, από δηλητηρίαση, και ο σπουδαίος συνθέτης Γιάννης Eϊτζιρίδης ή Γιοβάν Τσαούς (γεννήθηκε στην Κασταμονή της Μ. Ασίας το 1893), που ήταν επίσης ο τελευταίος εξαίρετος οργανοπαίκτης ταμπουρά.

Δεκαετία 1950.

Το 1952 αποχώρησε οριστικά η Σοφία Σπανούδη (γεννήθηκε στην Κωνσταντιvoύπολη το 1878), η σπουδαία αυτή και πολυγραφότατη μουσικός, μουσικοκριτικός και συγγραφέας. Κύκνειο άσμα της, μετά από δεκαετίες πολεμικής κατά του ρεμπέτικου, αποτελούν οι επιφυλλίδες της στην εφημερίδα «Τα Νέα» το 1951, οι οποίες είναι ύμνος για τον Βασίλη Τσιτσάνη και μια γενναία αυτοκριτική για την αποκατάσταση του ρεμπέτικου. Χιουμορίστας και πανέξυπνη γυναίκα χάραξε την πρώτη 50ετία του 20ου αιώνα με την πολυσχιδή δράση της. Το 1952 πέθανε πρόωρα και ο συμπαθής τραγουδιστής και συνθέτης Δημήτριος Περδικόποuλος (γεννήθηκε στα Φιλιατρά της Μεσσηνίας, το 1914), ο οποίος βοήθησε στα πρώτα βήματα του τον Βασίλη Τσιτσάνη.

Δεκαετία 1960.

Το 1962 είναι μια ιδιαίτερη χρονιά για την πορεία του νεώτερου ελληνικού τραγουδιού, αφού η πρωτοβουλία μιας μικρής ομάδας «ανήσυχων νέων», μεταξύ 18 και 26 ετών, βοηθά στην οριστική επάνοδο του Μίκη θεοδωράκη στην Ελλάδα (1962) και στην ίδρυση του Συλλόγου των Φίλων της Ελληνικής Μουσικής (Σ.Φ.Ε.Μ.). Από το Σύλλογο αυτό ξεπήδησε το άνθος των νέων δημιουργών και ερμηνευτών του ελληνικού τραγουδιού (Μάνος Λοϊζος, Χρήστος Λεοντής, Γιάννης Μαρκόπουλος, Διονύσης Σαββόπουλος, Νότης Μαυρουδής, Σταύρος Κουγιουμτζής, Μαρία Φαραντούρη κ.α.).

Δεκαετία 1970.

Το 1972, είναι ο χρόνος της «μεγάλης σφαγής» στο χώρο του λαϊκού τραγουδιού. Τον Ιανουάριο φεύγει η μεγάλη στιχουργός Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου (γεννήθηκε στο Αϊδίνι της Μ. Ασίας το 1893). Με περιπετειώδη ζωή, δασκάλας, ηθοποιού και ποιήτριας, άρχισε να γράφει στίχους το 1948 και τροφοδότησε το λαϊκό τραγούδι με μεγάλο αριθμό εξαίρετων δημιουργιών, οι οποίες θα μείνουν για πάντα άγνωστες, αφού μόνο ένα μικρό μέρος αυτών που έγραψε είναι καταχωρημένο στο όνομά της. Το Φεβρουάριο «φεύγει» ο Μάρκος Βαμβακάρης (Σύρος 1905), ο συριανός θεμελιωτής, με σμυρναίικες επιρροές, του πειραιώτικου.ρεμπέτικου. Αυτός που, σωστά μάλλον, χαρακτηρίστηκε πατριάρχης του είδους. Τον Απρίλιο, διακριτικά και αθόρυβα, απεχώρησε ο ξεχασμένος πρόεδρος του Σωματείου των Μουσικών «Η Αλληλοβοήθεια» Eμμανουήλ Χρυσαφάκης ή Φυστιξής (Σμύρνη 1895), που μας άφησε μερικά από τα ωραιότερα τραγούδια σμυρνέϊκου ύφους, γραμμένα στην Ελλάδα. Τον Αύγουστο μας αποχαιρέτισε στο φοβερό εκείνο ατύχημα ο «αγαθός γίγαντας»του ρεμπέτικου ο γλυκύς Γιάννης Παπαϊωάννου (γεννήθηκε στπ Κίο της Μ. Ασίας το 1913), αφήνοντας δυσαναπλήρωτο κενό. Την ίδια χρονιά δύο ακόμη σημαντικά πρόσωπα του ελληνικού τραγουδιού αποxώρnσαν από τη ζωή:
Σε ηλlκία μόλις 48 ετών ο συνθέτης Γιώργος Λαύκας (γεννήθnκε στη Σπάρτη το 1924) και ο μεγαλύτερος, ίσως, τραγουδιστής της Κρήτης, Γιάννης Μπερνιδάκης ή Μπαξές (γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1910) που κατέγραψε στη δισκογραφία των 78 στροφών αριστουργήματα από τη μουσική παράδοση της Κρήτης.

Το 1982 ήταν ιδιαίτερα μελαγχολικό, αφού έφυγε από τη ζωή ένας από τους καλύτερους φίλους όλων των νεώτερων μουσικών, ευαίσθητος συνθέτnς και συνδικαλιστικός εκπρόσωπος για τα δικαιώματα του κλάδου. Ο Μάνος Λοϊζος έφυγε σε ηλικία μόλις 45 ετών (γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1937). Ακόμη, τον lούνιο του ίδιου χρόνου έφυγε ο τραγουδιστής και κιθαρίστας Γιάννης Κuριαζής (γεννήθηκε στπν Καβάλα το 1915).

Δεκαετία 1990.

Τέλος το 1992 αποχαιρετήσαμε:
Το γλυκύτατο «άγιο πρόσωπο» των ελλnνικών γραμμάτων και μεγάλο ποιητή Νίκο Γκάτσο, ο οποίος τροφοδότησε με στίχους σπάνιας ποιότητας το νεώτερο ελληνικό τραγούδι (γεννήθηκε στα Χάνια Φραγκόβρυσης Αρκαδίας το 1911). Τον χιουμορίστα μελωδό του λαϊκού τραγουδιού Γιώργο Ζαμπέτα, που ευτυχώς με τη βοήθεια της Ιωάννας Κλειασίου μας άφnσε ανεκτίμητα απομνημονεύματα (γεννήθηκε στην Αθήνα το 1925). Και, τέλος, τον αξεπέραστο κλαρινίστα Τάσο Χαλκιά (γεννήθηκε το 1914).