Άρθρο του Μάκη Μηλάτου.

Δεν βαριέσαι... Μου έμεινε αυτή η αίσθηση ότι, παρ' όλα αυτά, εγώ μόνος μου την έκανα την "ανακάλυψη", κι αυτό μου αρκούσε. Αποτέλεσμα αυτού του ψαξίματος ήταν και μια σειρά εκπομπών στο ραδιόφωνο, με μουσικά παραδείγματα που "αποδείκνυαν" αυτή τη σχέση. Επανέρχομαι, λοιπόν, στη γοητευτική μου ανακάλυψη και ο καθένας πια εξ υμών, εφόσον συνεχίζει να διαβάζει αυτό το κείμενο, χρεώνεται και την ευθύνη της πράξης του... Ρεμπέτικο και μπλουζ είναι δύο μουσικά είδη που μοιάζουν να είναι τόσο μακριά, τόσο διαφορετικά...
Άλλοι κόσμοι, άλλοι πολιτισμοί κι άλλες καταστάσεις καταλήγουν, όμως, σ' ένα χαρμάνι που οδηγεί σε παρόμοια δημιουργικά δεδομένα.
Γιατί, αν το σκεφτεί κανείς, τα συστατικά στοιχεία δεν είναι και τόσο διαφορετικά...
Πρόκειται για μουσικά είδη του περιθωρίου που έχουν στόχο να εκφράσουν τα πάθη, τις δυσκολίες αλλά και την αξιοπρέπεια ενός γκέτο που είναι ζωντανό κι ανθρώπινο.
Κατάλληλη να μιλήσει για τη σχέση ρεμπέτικου και μπλουζ είναι η αυστρολέζα μουσικολόγος Γκέιλ Χολστ που έχει μελετήσει και τα δυο μουσικά είδη. Αναφέρει σχετικά στο βιβλίο της "Δρόμοι για το Ρεμπέτικο"¨: "Η μόνη παράλληλη κατάσταση στα ρεμπέτικα, που μπορώ να σκεφτώ, είναι το αστικό μπλουζ της Νέας Ορλεάνης, του Σικάγο και του Χάρλεμ. Κι εκεί υπάρχει το ίδιο συναίσθημα, ότι βρίσκεσαι έξω από την κοινωνία, ο ίδιος παράνομος γλωσσικός υποκώδικας (ιδιαίτερα όσον αφορά στην εκφραστική επινοητικότητα αλλά και το ίδιο το θέμα: χασίς, φυλακή, αστυνομία, το σεξουαλικό), η ίδια δύναμη στη μετάδοση της δυστυχίας και του πόνου, η ίδια αντίφαση ανάμεσα στην υποταγή και την περιφρόνηση...".
Αλλά και ο Π. Κουνάδης σημειώνει, μεταξύ άλλων, στην "ΑΥΓΗ" τον Ιανουάριο του 1975:
"...Στις Η.Π.Α, η κατάσταση εμφανίζει πολλές ομοιότητες (σ.σ.: με το ρεμπέτικο), όσον αφορά στα τραγούδια των κοινωνικών μειονοτήτων, και ο τρόπος λειτουργίας και έκφρασης των τραγουδιών είναι συναφής". Το θέμα όμως δεν είναι οι διατυπωθείσες επί του θέματος απόψεις (που ούτως ή άλλως είναι πολλές) αλλά ή ίδια η σχέση ρεμπέτικου και μπλουζ που βασίζεται στα εξής σημεία:
1. Πρόκειται για πρωτόλεια αστικών τραγουδιών που αφορούν περιθωριακές κοινωνικές ομάδες.
2 Τα χαρακτηρίζει η απλότητα στη σύνθεση, η αμεσότητα στην έκφραση συναισθημάτων, ενώ συχνά σχολιάζουν την επικαιρότητα.
3. Μεταχειρίζονται τα ίδια "δημιουργικά εργαλεία" με χρήση της αργκό και περιθωριακών εκφράσεων, ενώ αφήνονται συνειδητά σε λάθη για καλό της ρίμας ή της σύνθεσης.
4. Λειτουργούν με παρόμοιο κώδικα ηθικής όσον αφορά τις διατυπωμένες απόψεις, τη θέση της γυναίκας ή τις διαπροσωπικές σχέσεις.
5. Δεν τους απασχολεί ο,τιδήποτε συμβαίνει "έξω από τα σύνορα".
6. Ακόμη κι όσον αφορά την εμφάνιση των δημιουργών, παρατηρούμε παρόμοιο ενδιαφέρον για προσεγμένα και καθαρά ρούχα και γενικά κομψευόμενη και φροντισμένη εμφάνιση.
7. Είναι δυο μουσικά είδη που οι ανερχόμενες κοινωνικές τάξεις τα αποστρέφονται.
Ακόμη και στον τρόπο που διατυπώνουν την άποψη τους για το μουσικό είδος που εκπροσωπούν, συναντάμε "συγγένειες". Λέει ο Leadbelly για το μπλουζ: "Το μπλουζ είναι απ' τους μαύρους για τους μαύρους. Τον λευκό ποτέ δεν τον έχουν πιάσει οι μαύρες του, γιατί αυτός δεν έχει να στενοχωρηθεί για τίποτα".
Και να τα αντίστοιχα λόγια του Ροβερτάκη για το ρεμπέτικο: "Το ρεμπέτικο γράφτηκε από ρεμπέτες για ρεμπέτες... Ήταν εκείνος που είχε ένα σεκλέτι και το "ρίχνε έξω". Φαίνεται λοιπόν πως οι παρόμοιες κοινωνικές συνήθειες στο περιθώριο γεννούν παρόμοια συναισθήματα στους απλούς και ακαλλιέργητους (ατόφιους) ανθρώπους, είτε βρίσκονται στην Αμερική, είτε στην Ελλάδα, είτε οπουδήποτε, προφανώς. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περιγραφές, οι λέξεις, τα συναισθήματα αλλά και οι θέσεις που διατυπώνονται στους στίχους των δυο μουσικών ειδών έχουν σχέση μεταξύ τους που μερικές φορές ξαφνιάζει. Ας δούμε μερικά τέτοια παραδείγματα από τα δεκάδες που θα μπορούσα να παραθέσω:
Τραγουδάει ο Lighthing Hopkins: "Αχ! Η καρδιά μου πόσο πονάει που έφυγε και με παράτησε, και με πειράζει τόσο που μ' άλλον με απάτησε...". Αντίστοιχα ο Βασίλης Τσιτσάνης: "Ωχ, μανούλα μου, η καρδιά μου πως χτυπάει, η σατράπισσα που αγάπησα με άλλον πάει...".
Και τα δυο μουσικά είδη, παρ' ότι προέρχονται από απλούς και χωρίς μόρφωση δημιουργούς, χρησιμοποιούν συχνά ποιητικά "τεχνάσματα" και περίπλοκες περιγραφές γεμάτες από εικόνες και συμβολισμούς που απορρέουν από την ίδια τη ζωή. Συχνά θα συναντήσουμε στο μπλουζ στίχους όπως:
"Η γυναίκα μου έχει μια καρδιά σαν πέτρα ριγμένη στην θάλασσα...". Ακόμη, δυνατές περιγραφικές εικόνες όπως: "Βάλε τα χέρια σου γύρω μου όπως ο κύκλος γύρω απ'τον ήλιο...".
Με παρόμοιο τρόπο ο Β. Τσιτσάνης διατύπωνε τον "φευγάτο" στίχο του: "Βραδιάζει γύρω κι η νύχτα απλώνει σκοτάδι βαθύ. Κορίτσι ξένο. σαν ίσκιος, πλανιέται μονάχο στη γη χωρίς ντροπή αναζητεί τον ήλιο που έχει χαθεί, στα σκοτάδια να βρει...".
Η έλλειψη δουλειάς και άρα χρημάτων είναι μια κατάσταση που περνάει συχνά μέσα από τα τραγούδια: "Στεκόμουν στη γωνία και χτυπούσα το κεφάλι, χρήματα δεν έβρισκα να φάω πάλι", τραγουδάει ο Βlind Lemon Jefferson και ο δικός μας Γ. Μητσάκης "απαντάει": "Κάτω απ' το σβηστό φανάρι κοιμάται κάποιο παλικάρι. Δίχως φράγκο μες στην τσέπη, τι όνειρο άραγε να βλέπει...".
Φυσικά η εγκατάλειψη, φαινόμενο συνηθισμένο και στις δυο κοινωνίες, είναι ένα θέμα που συναντάμε συχνά στο τραγούδια. Ο Henry Townsend κοιτάζει τη γυναίκα του στον σταθμό: "Με το χέρι της μου γνέφει, ξέρω, μου λέει οριστικά αντίο. Γιατί μ' άφησε θά 'θελα στ' αλήθεια να ξέρω, κάποιος να μου πει γιατί έπρεπε να φύγει".
Κάτι παρόμοιο περιγράφει και ο Παπαϊωάννου: "Δεν το περίμενα ποτέ να φύγεις, να μ' αφήσεις. Να πάρεις τις βαλίτσες σου κι αλλού να πας να ζήσεις...".
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο των δυο ειδών που είναι κοινό, είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζουν τη γυναίκα. Τρόπος αξιοπρεπής, λεβέντικος, που μετατρέπει τη γυναίκα σε "βασίλισσα" και όχι σε ον δεύτερης κατηγορίας όπως συχνά ήταν στην πραγματικότητα.
Όσον αφορά το ρεμπέτικο, ο Ηλίας Πετρόπουλος υποστηρίζει ότι: "Σημασία έχει το ζέον αίσθημα παρά το όνομα της αγαπημένης. Η γυναίκα δεν υπάρχει σαν ολοκληρωμένη ύπαρξη. Γίνεται αερικό, βωμός κι επιτακτική ανάγκη για ουσία. Δεν θ' ακούσει ποτέ πίκρες και παράπονα από έναν άντρα. Υπάρχουν οι φίλοι γι' αυτό. Είναι και πρέπει να είναι αμέτοχη στην εσωτερική κοσμογονία του ρεμπέτη. Η ποιότητα του ερωτά του δεν επιδέχεται υλοποίηση στο εκάστοτε πρόσωπο της αγαπημένης". Αντίστοιχες είναι οι θέσεις για τη γυναίκα και στα μπλουζ, και μάλιστα ακόμη ισχυρότερες, αν σκεφθεί κανείς ότι οι μαύρες γυναίκες εύρισκαν πιο εύκολα δουλειά την εποχή εκείνη απ' ότι οι άντρες, που απορρίπτονταν πολύ συχνότερα και αναγκαστικά έμεναν άνεργοι, συχνά συντηρούμενοι απ' τις γυναίκες τους.
Όσον αφορά τις "γυναικείες" θέσεις στα τραγούδια, συναντάμε κι εδώ μια αντιστοιχία. Και στις δυο περιπτώσεις η γυναίκα θέλει τον άντρα: "Λεβέντη, δουλευταρά, να καθαρίζει για πάρτη της, να τριγυρνά και να φέρεται σκληρά, ενώ η ίδια είναι πρόθυμη, σχεδόν με ηδονικό τρόπο, να του συγχωρεί τις απιστίες". θα μπορούσαν ν' αναφερθούν άπειρα παραδείγματα αλλά σταματάμε εδώ. Και προς τι όλα αυτά; Μα για να γίνει για μια φορά ακόμη φανερό ότι οι πολιτισμοί δεν έχουν σύνορα, ότι όσο πιο αληθινή και ατόφια είναι η έκφραση του ανθρώπου τόσο πιο πολύ μοιάζει, απ' όπου κι αν προέρχεται. Ο πόνος, ο πόθος, η φτώχεια, η περιθωριοποίηση, η χαρά και η λύπη είναι συναισθήματα κοινά που μπορούν να περιγραφούν με παρόμοιο τρόπο, όταν οι κοινωνικές συνθήκες που τα γεννούν είναι κοντινές.