*from Cuisle Issue 5 

THART AR 21,000 duine fásta os cionn 19 bliain d’aois a labhrann Gaeilge gach lá sa Ghaeltacht. Anuas air sin, is Gaeilgeoirí laethúla thart ar 50,000 duine fásta eile taobh amuigh den Ghaeltacht.

Is le daoine fásta amháin a bhaineann an cuntas seo a leanas, agus na léarscáileanna agus na táblaí a ghabhann leis. Is figiúirí réadúla atá sa gcuntas, agus is ar fhigiúirí réadúla is ceart gach plé a dhéanamh maidir le todhchaí na Gaeltachta.

Má chuirtear gasúir scoile san áireamh, cuirtear an scéal as a riocht, agus bíonn áibhéal ann. Is minic go gcuirtear síos ar ghasúr scoile mar ‘chainteoir Gaeilge’, fiú amháin muna labhrann sé í ach sa rang scoile.

Bíonn bearna idir na céadchodáin do dhaoine fásta agus na cinn do ghasúir nuair a chuirtear san áireamh iad. Is mó an difríocht sna ceantracha is laige Gaeilge. Mar shampla, ar an gCeathrú Rua labhrann 89% den daonra faoi bhun 19 an Ghaeilge go laethúil, agus labhrann 88% de na daoine fásta í.

Ach i mBéal a’ Mhuirthid labhrann 32% den aoisghrúpa scoile í i gcomparáid le 7% den daonra fásta. Im thuairimse, bheadh anailís bunaithe ar an daonra iomlán lochtach mar go mbeadh an pictiúr sna ceantracha laga curtha as a riocht ag áireamh na ngasúr scoile.

Is botún mór a bheadh ann staid na teanga a mheas de réir na bhfigiúirí amháin, áfach. Cé nach labhrann ach 51% de phobal fásta Ráth Cairn an Ghaeilge go laethúil, mar shampla, is cosúil gurb í atá in uachtar in imeachtaí an phobail – sna scoileanna, san eaglais, san ionad pobail, sa chomharchumann, sa siopa.

Ar an taobh eile den scéal, deir 61% de na daoine fásta in Árainn Mhóir go labhrann siad Gaeilge gach lá. Ach is oileán é ina bhfuil an Béarla in uachtar sna searmanais eaglasta, sna siopaí, sna tithe tábhairne agus sa scoil iarbhunoideachais nua. Dá réir sin, níor cheart a rá go bhfuil an Ghaeilge níos láidre in Árainn Mhór ná i Ráth Cairn.

Go deimhin, cuid de na Gaeltachtaí beaga ina labhrann idir 40% agus 60% den phobal fásta Gaeilge go laethúil – Cúil Aodha, Ráth Cairn agus An Rinn – is áiteanna iad ina bhfuil an teanga réasúnta bríomhar go fóill.

Is de bharr síordhúthracht na gcinnirí pobail atá an teanga á coinneáil beo sna Gaeltachtaí sin, in ainneoin bhrú millteanach an Bhéarla ar gach taobh.

NÍOR MHÓR scrúdú a dhéanamh ar na ceantracha idir 20% agus 40% féachaint cén stádas atá ag an nGaeilge sna hinstitiúidí pobail – na scoileanna, an eaglais, imeachtaí pobail – le breithiúnas tomhaiste a thabhairt orthu.

I measc na gceantracha sin, tá Na Forbacha i nGaillimh; Corrán Acla i Maigh Eo; Gleann Cholmcille agus Ros Goill i dTír Chonaill; agus an Daingean i gCorca Dhuibhne.

Is cinnte nach ceantair Fíor-Ghaeltachta iad. B’fhéidir go mba chóir go mbeadh rogha le déanamh ag na pobail sin – agus a rá go soiléir, má roghnaíonn siad stádas Gaeltachta, go mbeidh ar scoileanna an cheantair oideachas trí Ghaeilge a chur ar fáil – muna bhfuil sé ar fáil ann cheana.

Ar na ceantair idir 40% agus 60% tá Corr na Móna i dtuaisceart na Gaillimhe; Angaire agus Teileann i dTír Chonaill; agus Fionn Trá i gCorca Dhuibhne. Gaeltachtaí dhátheangacha iad ina bhfuil líon suntasach Gaeilgeoirí laethúla, ach an Béarla in uachtar sa phobal, den chuid is mó.

Sna ceantracha idir 60% agus 80% tá an dhá theanga á labhairt go coitianta. Seans gurb í an Ghaeilge atá in uachtar sna cinn is airde acu ach gur mó seans gurb é an Béarla atá in uachtar sna háiteanna atá gar don 60%. Seo ceantracha ar ghá cúram ar leith a dhéanamh díobh le cinntiú nach n-athróidh an teanga phobail iontu.

San áireamh anseo tá ceantar an Chnoic i nGaillimh, Árainn Mhór i dTír Chonaill, agus cuid d’iardheisceart Chorca Dhuibhne.

Níor mhór iniúchadh a dhéanamh orthu féachaint cén úsáid a mbaintear as an nGaeilge sna scoileanna, in imeachtaí pobail srl le fíorstaid na teanga a mheas. Níor chóir stádas Fíor-Ghaeltachta a bhronnadh ach ar na ceantair a bhfuil an chosúlacht air go bhfuil an Ghaeilge in uachtar iontu.

Na ceantair a bhfuil os cionn 80% den daonra fásta ina nGaeilgeoirí laethúla, is féidir a rá gan amhras ar bith go bhfuil an Ghaeilge in uachtar iontu. Is iad seo a leanas na Gaeltachtaí is láidre atá fágtha: Conamara ó Indreabhán siar chomh fada le Carna; Bun Beag, Gaoth Dobhair, Gort an Choirce, Machaire an Chlochair agus Dún Lúiche i dTír Chonaill; Dún Chaoin agus Cuas-An Fheothanach i gCorca Dhuibhne.

Muna gcuirtear leagan amach nua ar an nGaeltacht, ní féidir aon phleanáil teanga a dhéanamh ná rialacha a leagan síos faoi na cleachtais teangan ba chóir a bheith ag forais stáit nó ag comhlachtaí príobháideacha sna ceantracha sin.

Ach má fhágtar faoi pholaiteoirí an t-athbhreithniú a dhéanamh, is beag dóchas go mbeidh na teorainneacha nua ag teacht leis an bhfírinne – go mórmór agus an rialtas faoi chomaoin ag Jackie Healy-Rae, Harry Blaney agus Tomás Mac Giolla Dé. Tá ceantracha móra Gaeltachta (mar atá sí) i ndáilcheantair an triúir TD seo. Bheadh cuid mhór de na ceantracha sin le gearradh amach dá ndéanfaí athbhreithniú macánta.

Gaillimh: An scéal is suntasaí faoi Ghaeltacht na Gaillimhe ná go bhfuil an teanga á creimeadh siar ón Spidéal, beagnach chomh fada le ceannáras TnaG. Cé go bhfuil líon ard cainteoirí sa cheantar go fóill, tá an teanga faoi bhrú anois ann. Is minic daoine ag clamhsán faoin gcuid sin de chathair na Gaillimhe atá sa Ghaeltacht. Cé gur íseal an líon daoine a labhrann an Ghaeilge go laethúil – 481 as 6,000 duine fásta – tá an líon sin níos airde ná an Achréidh. Tá Bearna agus Maigh Chuilinn faoi bhun 20% chomh maith.