VIII.

Ѓорче и Делчев. — Доставката на пушки од Бугарија. — Политиката на бугарската влада спрема В.К. и Ц.К. — Бугарските агентури во Македонија. — Полно разочарување кај внатрешните, решени веќе да дејствуваат потполно самостојно, а населението да се наоружа само од свои средства. — Отворено противставање со бугарската влада. — Ризов посредничи. — Примените пушки без фишеци. — Преговори меѓу Бугарија и Србија за поделба на сфери на влијание.

5 јуни.

Кога дојдов во Софија, работев заедно со Делчев на лругарски начела, без секакви формални распореди на работата. До своето загинување Делчев беше заедно со мене. Како претставител на организацијата, Делчев беше повеќе наклонет да ги крепи работите по пограничните пунктови во Ќустендилско, Дупничко, како лично познат, јас пак кон Одринско и Ахарчелебиско. Обајцата знаевме се`. Јачината на Делчев пред момчињата беше поголема, така што тој повеќе се вртеше околу момчињата, а пак во тукашното општество — обајцата во својот круг. И тука ги извршувавме формалностите, клетвата, по примање нови членови, ги крштававме. Доверието помеѓу Гоцета и мене бсше големо, никој не можеше да не раздели и така останавме до крај еден кон друг. Писмата до Солун ги пишував обично јас.

Главното прашање, за кое што бев дошол, го наидов во следната положба:

Делчев беше уговорил со браќа Иванови бесплатно да зема од нив пушки, кримки, во вид на поклон. После обајцата заедно ја продолживме истата работа и добивме околу 4140 пушки без фишеци. Фишеците чинеа 13 лева касата. Уговоривме со нив да ги земеме без печалба. Ако имавме пари, ќе ги земевме. Б. Иванови не` уверуваа, дека од нив поклонувале 3000 пушки и дека имале разрешение од владата да дадат уште други 3000. Тие ги беа купиле пушките по 2 лв. 70 ст. парчето, но главното е тоа, што тие купија цели складови, на кои што сметката не им се знаеше, што дигнаа може би двојно повеќе пушки, отколку што беше официелно јавено, а меѓу тие пушки имаше не само кримки и шнајдер, туку и пушки, останати од турско време. Не помалу од 6000 мартинки имаше меѓу нив, кои што браќа Иванови ги продаваа преку Србија на Албанците по 50, најмалу по 40 лв. едната. Во овој пазар беше замешана цела тајфа. Браќа Иванови му направија куќа на полк. Иванов воениот министер, и т.н. Стоилов си правеше оглушки.

Откако примивме 4043 пушки, се прекина примањето на пушките, зошто се расипавме со владата. Ова стана, зошто владата се обидуваше да се меша во нашите внатрешни работи. Оттука сакаше да ни се меша, да не праќаме од ова оружје во Одривско; ние не се согласивме и испративме. Стоилов најдуваше оти не треба во Одринско да дигаме револуција, за да не пострада таму бугарскиот елемент. Ние стоевме тврдо: „каде има наши робје, треба да дејствуваме еднакво и да подготвуваме револуција“.

По ова прашање имав личен спор со Стоилов.

Се обидоа да ги откријат нишките, каде го препраќавме оружјето, а ние секретно го вршевме тоа од нив. Од егзархијата беа постапиле оплакувачки против наши другари таму и владата се застапуваше пред нас, но тоа не ни повлија.

Во Велес младинци, работници, на своја глава го зграбиле детето на Весов, богаташ, за да добијат пари. Макарм што тоа не беше сторено по наша иницијатива, во Солун ЦК ја зеде оваа работа во свои раце, и ние тука браневме, та владата не успеа. Детето се ослободи, но парите се зедоа. Јас бев против ова дело, но станато елнаш, требаше да се брани. Егзархијата — Шопов, а тука Мих. Сарафов, К`нчев, дигаа голема врева по ова дело, за да не компромитираат. Вакви конфликти не правеа непријатни пред владата. Егзархијата и нашите противници внатре ја опсипуваа владата со куп донесенија протиѕ нас — ја претставуваа целата наша дејност за голема народна опасност. Воздејствуваа кај владата да не не` поткрепува, за да не се засилуваме. Некои од агентите, особено Шопов не помалу енергично од егзархијата дејствуваше пред владата во овој правец. Трговските агенти беа отишле веќе таму, а владата, имајк`и ги нив, сметаше, оти е достаточно јака внатре така што преку нив да не држи во извесни граници и дури не` поништи. Агентите се назначија брзо по моето доаѓање во Софија, та дури ми предложија да станам јас секретар при Шопов. Мотивот на Стоилов да ни се дадат пушки беше имено за да ја парализира силата на Врховниот комитет. Но, бидејк`и Врховниот комитет век`е беше подослабнал, тоа и овај мотив беше отстранет.

Стоилов беше по партизански воображенија голем противник на ВК и живо беше се зафатил, како било да се парализира неговото значење. Прилегаше, дека една од подбудите што не пткрепува му беше, ние да можеме да останеме самостојни, така да не се засили В.К ако би се присоединиле кон него.

Најсилен поттик, за да се засили работата за отворување на трговски агентури во Македонија, беше тоа, што егзархијата поднаѕираше во нашата организација опасен враг, кој што ќе го разруши сето егзархиско дело. Од друга страна егзархијата и нејзините луѓе постојано се обраќаа кон владата и од неа чекаа спасение.

За да може да се спречн опасноста од револуционерната организација, се отворија агентури за да тие не` запираат и да не' парализираат. За оваа цел ставија во агентурите луѓе, блиски до делото — Ризов, Наумов, Карајовев, за да не' парализираат. Ризов играше дволична улога — од една страна како познат на нашите таму се зближи со нив и сакаше да им даде да разберат, дека тие без бугарската влада ништо не можат и дека ако таа се објави против организацијата во Бугарија и таму преку нив, агентите, може да ја поништи. Како пријател на делото и на по видните дејци, тој ги предлагал своите услуги да ја отстранува оваа опасност при услов, оти неговите совети к`е се слушаат внатре и оти дејноста на организацијата к`е се води во тој правец, кој што го најдува тој за добар. За да игра поголема улога Ризов уите тука беше подејствувал јас да не стоам во Бугарија, да не стоам тука во Софија, ами да отидам во Одрин. Тој беше уредил во егзархијата, така што Даме да биде преместен во СЕР, за да не биде во Солун, а Пере Тошев да биде во Солун. На него сметаше бидејк`и беше во лично пријателство. Од друга страна пред владата Ризов се застапуваше за нашата кауза, ја истакнуваше во пошироки размери нашата вредност и сила, ја претставуваше организацијата за сила во земјата и т.н., но даваше да се разбере, оти тој ќе соумее да ја крепи положбата како агент на бугарската влада и како близок со револуционерите. Тој отштеше и со кнезот. Тој имаше дадено одлични рапорти за нашата организација, воглавно да се прстстави неопходно потребен. Инаку Ризов како агент на бугарската влада нарочно пред турските власти најдобро се држеше од сите. Никој не го замени до сега од кон таа страна.

Врховниот комитет, кој што беше лишен од средства и сосем игнориран од владата, ослабна и беше го изгубил значењето за владата. Ние тогаш Единствено имавме нужда за материјална подршка, а тој тогаш не можеше да ни даде ваква подршка, и затоа и за нас В.К. не претставуваше веќе никаков интерес.

Дојде прашањето меѓу владата и нас до отворено противставање. Стоилов беше подготвен, мене и Делчев да не уапси. Од ЦК му се сугерира, дека слична постапка ќе се смета како посегнување на организацијата и дека него лично ќе го држат одговорен, Ризов беше одреден да посредничува, за да се изглади овој конфликт. Беше натоварен од Стоилов со оваа мисија. Стоилов сакаше отворено да излеземе и против В.К., а пак јас со Делчев ја теравме така, да сосем немавме намерение да ја исполнуваме оваа желба на Стоилов. Воопште, со еден збор станавме непријатели.

Ризов, како посредник, натоварен од Стоилов, нарочно оди од Скопје во Солун за да изјави, дека владата нема ништо против организацијата, ами дека биле само лично против мене лошо настроени. За доказ на оваа благосклоност на владата, се ветил, дека к`е дадел направо на Ц.К. помош од владата 20 илјади лева и уште тогаш предложил во готово 6000 лева. Ц.К. долго откажуваше, но Ризов настојуваше поради него лично да ги примат барен овие шест илјади, ако се откажува другата помош. Преку тоа прашање се протуркуваше идеја, врските на владата со организацијата да стануваат направо внматре преку агентите во Македонија. Тоа беше желба на Стоилов. Нашите — таму бсше и Пере Тошев — најпосле примија шест илјади лева, но помошта 20 илјади лева беше отфрлена. Обратно по тоа прашање и ние тука во Софија и во Солун Ц.К. утврдивме одредена положба: организацијата да општува во Бугарија со владата и воопште со сите надворешни фактори само преку нас, претставителите. Овој принцип установен тогаш за прв пат, си остана до крај принцип на организацијата. Јас во многу случаи овој принцип го подвлекував тука, за да го разберат, а и во Солун другарите се придржаваа век`е строго за тој принцип.

После Ризовското посредништво ние со Стоилов век`е не се сретнавме.

Трошковите за пушките се даваа привремено од нас (јас и Делчев) а после конечни расписки даваше Ц.К., од кога пушките к`е беа век`е примени во внатрешноста. Сите наши постапки за фишеци остануваа напразни. Владата се плашеше да имаме погодно оружје, зошто не ни го даваше со искрена цел за да не` засили, ами сигурно само за подлагување. Ние од своја страна се задоволувавме и само со пушките, Зошто во внатрешноста усмената агитација како да си ја беше изиграла улогата, а натискот од населението да му се даде оружје беше голем. Раководителите насекаде осеќаа нужда за стварни докази за силата на организацијата и за ефикасноста на средствата и нивната применливост во случај на оружена борба. Овие пушки создадоа епоха во организацијата, зошто го поткренаа нејзиниот авторитет сред населението — тие беа материјален доказ, кој што ја закрепи верата кај населението, оти оружената борба е Нешто што може да се постигне.

Не можеше да се мисли уште тогаш, населението да се наоружува само нарочно во местата оттука Вардар, каде што очите на населението беа навратени кон Бугарија. Организацијата уште тогаш не беше се сетила да развива на широко агитација за самонаоружување, а многу од агитаторите имаа слабост да ветуваат пушки и фишеци од страна на организацијата, а некои дури и од страна на Бугарија. При таква положба пушките ја изиграа погоре спомената улога макар и без фишеци. Министерот Иванов изрично ми рече: „Не сме будали да ви дадеме и фишеци; тлка силата ја држиме во свои раце, инаку вие ќе се одвратите од нас“. Ние пак ги примивме пушките и така, со надеж, дека фишеците, бидејќи се ефтини, ќе можеме да си ги набавиме и со свои пари.

Повеќето од овие пушки останаа во Скопскиот и Струмичкнот округ. Само неколку стотини се претераа преку Вардар во Битолско и неколку стотини во Солунско. Предвидените неколку стотина за Одринско останаа на границата (во Чепеларско 200 пушки). Во Серско се испратија неколку стотини. Поголем дел од овие пушки подоцна при разните афери попаднаа во рацете на турската влада, други се расипаа по скрвниците. Малку од нив послужија во врем на востанието, и сега сосема малку од ннв служат.

Во врска со овие односи со владата проникна во нас идејата, систематски да одбегнуваме од тесни врски со официелната власт во Бугарија. Од тактички воображенија оваа, идеја, без да ја прогласуваме нашироко, молчеливо сме ја протуркувале во својата дејност, И во овај правец тука врвеше воспитанието на сите нови сили, што одеа во внатрешноста, а во името на оваа идеја се врбуваа и сили. Ние дури след време ги разбравме владинте махинации, посегнувањата на владата да ја земе организацијата во свои раце, за да ја парализира, и се уверивме, оти нашето почетно мнение сеопшта искреност по ослободителното дело спрема бугарската влада била проста наивност. Во оваа своја наивност отпрвин ние не можевме дури да помислиме, дека некој Бугарин, а уште помалку бугарски министри можат да не се воодушевуваат од нашата цел и нашата дејност. Во писмото на Ц.К. по повод претењето на Стоилов да не` уапси уште се поднаѕира оваа наивност. Таму се велеше: „Ако направите такво нешто, тоа веќе нема да биде постапка на бугарски министер, ами постапка на Стоилов. После се уверивме, оти и многу бугарски министри вака гледаат и оти меѓу нас во многу случаи и владата на Бугарија има противуположни интереси.

Во прво време владата, - ова си го изјаснивме после - потсетувања од офицерите од 1895 год. преку Рачо Петров (Сарафов уште тогаш се митулкал околу Рача, а преку Морфов, може би и околу кнезот) е намислила, давајќи ни пушки, со тоа да има кого да противпостави на В.К. тука, а во истото вриме, да ги отфрли обвиненијата, оти е непатриотично, а може би да си ги прости своите греови од 1895 година. Веднаш во 1895 год. владата толку беше се замешала во ослободителното дело, да ако престанеше после сосем да се интересува за него со тоа јасно ќе се раскриеше, дека целта со движењето ио 1895 год, и` била сосем друга, а не ослободување, во кое што и ја обвинувавме, а пак да продолжува со В.К. исто така не сакаше. Затоа таа почна да работи со нас.

В.К. се обиде да го купи оружјето за „делото“ преку Георги Георгиев. Стоилов се спротиви и му попречи на овој обид, а за да ја оправда оваа своја постапка, владата на Стоилов имаше, може би нужда за извинение, да ни даде оружје за македонското дело имено нам, но, како што се рече, без фишеци. В.К. макар да криевме од него, беше разбрал пак од владини сојузници, оти ние добиваме пушки. Недовербата меѓу нас и В.К. со тоа се засилуваше. Владата не и` даваше сериозно значење на организацијата, не допуштајќи, дека таа, ќе ги постигне своите идеи, кои што во нејзините очи беа идеали на фанатисани момчиња. Но во секој случај проличуваше желбата за располагање со овој фактор, организацијата, за секаков случај. Јас ја сфатив оваа желба на владата. Ја почуствував, како нејзината неискреност спрема нас, така исто и нејзината заблуда. Во цели долги рапорти јас го изјаснував сето ова на моите другари во Солун. Сите опити што ги имавме, не поучуваа, да ние превземеме што повеќе и повеќе мерки за самочување, преправајќи се, оти не ги разбираме многу тенденциите на владата. Така ние пак се закрепувавме.

Од моите први општувања со владата во мене стана голем пресврт во моите поими за улогата на официелна Бугарија во ослободувањето на Македонија. Тогаш се зародија оо мене, а после и понашироко во другарите, положбите, на кои што попосле организацијата легна, а имено положбата за самостојност во дејствијата и надеж само во себе. Двестотините илјади штика на Бугарија, во кои што ние во почетокот им придававме сите надежи, веќе не не` саблазнуваа. Разбиравме, дека само со наши сили, што ќе постигнеме к`е биде сигурно постигнато.

Тогаш можев да надушам, оти дејствително станувало прашање меѓу Србија и Бугарија за разделување сфери на влијание. Стоилов доста јасно ми рече, дека за такви работи е станувало „прикаска“, а Рачо се отпушти да ми каже, дека се воделе и преговори за поделба на сфери на влијанија. Не` сметаа, се гледа деца, осмелувајќи се, да ни зазборуваат и за тоа нешто. Јас молчев — тоа беше систем — но овој и слични признаци ни вдахнаа увереност дека има опасност да се прават политички комбинации на наш грб и без наше знаење. Тоа не` натера да бидеме уште по претпазливи и посамостојни во своите дејствија и да не даваме можност да се прават слични комбинации за сметка на Македонија.

Подоцна си ја објаснивме целата игра околу прашањето со пушките, н во негодувањето, што го почуствувавме со Делчев од целата таа зделка се крие коренот на силната наша одвратителност од сскаква помош од чисто официелен извор. И тоа, може би ја поради идејата, да неопходно потребната надворешна помош ја бараме сред општеството во Бугарија. А за наоружување на населението никна идејата за самонаоружување. Со писма и по разни начини дејствувавме во тој правец внатре да се прекратат надеждити, дека оружје ќе даде Бугарија, и да се агитира пред населението да се снабдува со оружје со свои пари, со купувања. Отпрвин не се ни помислуваше за тоа: Колку за оружје, ќе го имаме од Бугарија, колку што не сакаш, ние само луѓа да приготвиме, — тоа беше општа увереност. Бугарија ја мислевме готова, колку за оружје, најиздавливо да ни олесни. Откако се разочаравме и во тоа, никна идејата за самовооружавање.

Во Битолско и Солунско остануваше само да се засили овој правец на дејност, зошто таму поради оддалеченоста од Бугарија и без тоа слични надежди не беа нарочно многу возложувани на Бугарија. Оттука Вардар, каде што вербата кај населението во пожртвуваноста на Бугарија беше поголема но беше и фактично закрепена со кримките, требаше да се работи посилно, за да си пробие пат таа идеја — самото население да си купува оружје. И до крај до востанието, не можеше тука оваа идеја да фати корен така, како што оттаде Вардар, благодарение и на многуте искушенија што идеа од тукашните комитети, — врховистите. Првиот обид во Џумајско и Петричко за да се збираат пари од населението за оружје — тоа беше после Винишката афера — по наша препорака, излезе успешен. Идејата беше примена, пари се собраа и се купи тука оружје за нивна сметка. Се купија, ми се чини, мартинки. Попосле животот ни докажа, дека при разните афери населението лесно го продаваше подареното оружје, а купеното Турците мнугу мачно го откриваа. И така уште во првото време, од кога почнавме да општуваме со буг. влада, нашата верба во добрата желба на Бугарија се уби, и наопаку ние почнавме на егоистично, дека егоистично се држи и тоа не` тласна да увидуваме појасно, дека Бугарија спрема нас се однесува уште рано во самостоен пат. Тоа е, може би, и една од главните причини, што ние одбивме многу на лево кон чисто револуционерна дејност. Во Бугарија веќе се потпревме речиси исклучително на млади сили, идеалисти, и на чисто борбени сили. Нашиот полет се ограничи во чисто револуционерна дејност, затворувајќи се во однос на надворешниот свет само во „својата корупка“. Животот, условите на борбата и нашата безрезервна оданост кон таа борба ја создаваа малу-помалу нашата идеологија во казаниот правец.

Долго време од тактички вообразувања, во споразум со Солун, се уздржавме од предизвикување конфликти со бугарската влада. Но никогаш не сум лажел, никогаш не сум го одобрувал тоа, што било против нашите принципи; сум претположувал во такви случаи да молчам. Јас никогош не се препорачував како претставител на организацијата, никогаш не зборував од нејзино име, зошто јас видов, дека тука имам работа со луѓе без скрупули, кои што, ако им стане непријатен ЦК готови се да почнат да ја напаѓаат. Затоа гледав да не се истакнува многу името на организацијата и на Ц.К.; за да не се осквернува тоа, сакав да го зачувам престижот на организацијата. Требаше да се прикривува нејзиниот растеж нејзината сила поради Турција, што никогаш не веруваше, дека мрежата е голема, дека опасноста е голема. Турците само во поодделни случки се поштрекнуваа, но пак главно само во месноста, каде што се откриваа аферите. Штом се свршеше аферата, турската влада ја забораваше важноста на случката.

Ако во Бугарија јавно се зборуваше за овие работи организационите тајни без време ќе беа изложени главно пред Турција. Ние претполагавме и имавме за идеал преку долга агитација, преку самостоен развиток организацијата да се раширува, да се закрепува и да се засилува до степен, така што да може да излезе таа еден ден со едно добро подготвено сенародно востание. Ние не предвидувавме, дека ќе станат форсирани востанија. Имаше тука нешто што не` тераше да се држиме секогаш на штрек. Нашите отворени маниери не се разбраа и ни се бендисаа.

Почеток | <<Назад | Напред>> | Содржина