|
Yá’át’ééh Marilyn Dempsey dashijní. Kiiyaa’áanii nishłí̜. Tó Dích’íi’nii báshíshchíín. Dibéłzhíní éí dashicheii. Hónágháahnii éí dashinálí. Kót’éego asdzá̜á̜ nishłí̜.
The Diné Bizaad page’s purpose is to provide an introduction to our indigenous language. Our language has been spoken by our people throughout time to communicate with one another, to sing, to pray, to express thoughts, and to think, plan, live, and reflect on our lives. Our great grandfather and leader, Chief Manuelito was quoted, “Shikéí, shidine’é, ałtah háási̜i̜łgóó… háadida léi’ nihizaad, nihisodizin, ádóone’é niidlínígíí dóó nihe’á’ál’í̜ nihił ch’aa wóle’ sha’áłchíní, hosídoolí̜i̜ji̜’, sidoołdee’ji̜’…” His words should not be forgotten and left by the wayside. So, it is up to each one of us to revitalize and maintain our dying language.
Indigenous languages have been utilized in wars of the United States. Our Diné language was used to win a war for this country. Just as the Code Talkers used our language as a weapon, we too must use our language as a weapon to protect our Diné Culture and values.
Diné Bizaad is one of the few indigenous languages left. We have not lost it all yet. Out of hundreds of indigenous languages pre-Columbus, there are less than 100 indigenous languages left that are spoken today.
Language is essential to the survival of a culture. Language and culture is essential to one’s self-identity, self-esteem, foundation, and success in life.
|
Hataa’ Baazhní’áázh Baa Hane’
(Part Two)
|
Haghandóó dashdii’aashgo shí͔í͔ éí níłch’i dóó hinááh bits’os bił dashdiikai jiní. Éí shí͔í͔ łahdóó haa áhályá͔á͔góó bił jookah jiní. Ashiiké bizhé’é yich’i͔’ yi’ashgo diné ła’ bidááh heeskai. Yi’ash nít’éé’ hastiin sání léi’ hadááh níyá jiní. Nít’éé’ Wóseek’idii hadááh níyáá lá jiní. “Háádé͔é͔’ lá woh’ash, shitsóí? Ni’hokáá’ Dine’é doo kó͔ó͔ naaghá da,” hałní jiní.
“Díí yee’ nihitaa’ bich’i͔’ deet’áázh,” bijiní.
“Nihitaa’ yee’ doo ts’íí át’ée da,” hałní jiní. “Bich’i͔’ hóyéé’,” nááháłní jiní. Áádóó tsiighá͔ jíłchí yideeskwiih dóó haa níłjool jiní. Nihizhé’é éí nát’oh yee nihidooghá͔á͔ł biniiyé ła’ nihee doojih. Ákódzaa éí díí áza doojih,” hałní jiní. tsiighá͔ jíłchí yé͔e͔ hajaat’ahgi bíjíshjah dóó dah náázhdiit’áázh jiní.
Náájoot’ash nít’éé’ asdzá͔á͔ sání léi’ hadááh náánádzá jiní. Sá͔ hadááh náánádzáá lá jiní. Nít’éé’ ánááhodi’ní jiní, “Ni’hokáá’ Dine’é doo kó͔ó͔ naaghá da. Háádé͔é͔’ísh woh’ash?” níigo náhódíłkid jiní.
“Nihí éí nihitaa’ bich’i͔’ deet’áázh,” bijiní.
“Nihitaa’ yee’ doo jooba’ii óolyé,” nááhodi’ní.
Áádóó áháłní, “Níléidi atiin ła’ nishnáájígo dah hadiitiin. Ła’ éí nishtł’ahjigo dah hadiitiin. Nishtł’ahjígo dah hadiitiinígíí dah dooh’ash lágo! Áájígo dooda!” Háágóóshí͔í͔ bijiníigo dah náázhdiit’áázh.
|
Níléidi ałts’á’átiin yé͔e͔di jiní’áázh. Dooda hodoo’niid yé͔e͔ góne’ dashdii’áázh jiní. Doo át’éhígóó joo’ash. “Há’át’íí lá biniiyé dooda nihiłníí lá?” jiníigo joo’ash jiní.
Hodíina’go ánaaí jílínígíí nát’á͔á͔’ nízhdéét’í͔í͔’ nít’éé’ hatsilí bitsii’ bijaat’ahdóó łibáago hakéé’ yigááł jiní. T’áá náás joo’ash t’á͔á͔’ nináázhdéét’í͔í͔’ nít’éé’ hatsilí binii’ sá͔ silí͔í͔’ lá jiní.
Haashíí nízahji͔’ nináájít’áazhgo t’á͔á͔’ nináázhdéét’í͔í͔’ nít’éé’ hatsílí nízaadé͔é͔’ hakéé’ yigááł jiní. T’áá náás joo’ashgo nááhodoo’naałgo nát’á͔á͔’ nínáázhdéét’í͔í͔’ nít’éé’ hatsílí ts’ídá ałtso bitsii’ yiigai dóó bigish hazlí͔í͔’ léi’ yigááł jiní. “Díí biniinaa dooda nihiłníí lá,” jiníigo nááníjísht’áázh jiní.
Nát’á͔á͔’ níjoot’ashgo ániid niji’aash níjoodleełgo níléiji͔’ ch’ééjít’áázh jiní. Atiin ałts’á͔a͔jigo dah hadiitiin yé͔e͔di ch’ééjít’áázh dóó kójígo hodoo’niid yé͔e͔ góne’ dashdii’áázh jiní. Éí shí͔í͔ biniinaa díísh jí͔i͔di bił hajíí’áázh hakéédé͔é͔’ naagháhí áłtsé bitsii’ yiigah jiní.
Áádóó shí͔í͔ diné ła’ hadááh nááhaaskai jiní. Áko t’áá hadááh haakááhígíí éí hazhé’é doo jooba’ da dahałníigo hoł dahalne’ jiní. Áádóó t’áadoole’é haa dayiinííł dóó hoł dahalne’. Níléidi nihizhé’é kódzaago kódoohnííł ho’di’níigo joo’ash jiní.
|
Hataa’ Baazhní’áázh Baa Hane’
(The Story of Visiting the Father)
|
Níłch’i – air
|
Doo ts’íí át’ée da –
he/she/it is very dangerous
|
|
Hinááh bits’os – life feathers
|
Bich’i͔’ hóyéé’–
it is difficult to obtain or approach
|
|
Haa áhályá͔ – takes care of one
|
Sá͔ – old age
|
|
Wóseek’idii – Tobacco Hornworm
|
Joo’ash – two people walking
|
|
Ni’hokáá’ Dine’é – Earth Surface People
|
Bił hajíí’áázh – siblings
|
|
Nihitaa’ – our father
|
|
Saad Bóhoo’aah
|
Fill in the blank with the missing word. Practice using Diné words every day.
|
|
Níłch’i
|
Ashiiké éí __________ bił halne’go naa’aash.
(Air told the boys what would happened next as they journeyed.)
|
|
Hinááh bits’os
|
__________ éí łigai. (The life feather is white.)
|
|
Haa áhályá͔
|
Hamá éí __________. (A mother takes care of you.)
|
|
Wóseek’idii
|
__________éí ch’osh át’é.
(The tobacco hornworm is an insect/bug.)
|
|
Ni’hokáá’ Dine’é
|
__________ éí nahasdzáán yikáá’ kéédahat’í͔.
(Earth surface people live on earth.)
|
|
Nihitaa’
|
__________ éí nihaa áhályá͔. (Our father takes care of us.)
|
|
Doo ts’íí át’ée da
|
Dóola __________. (The bull is very dangerous.)
|
|
Bich’i͔’ hóyéé’
|
T’áadoole’é yá’át’ééhígíí __________.
(Good things are difficult to obtain.)
|
|
Sá͔
|
Shimásání éí __________ yaa níyá.
(My grandmother has reached old age.)
|
|
Joo’ash
|
Abínídá͔á͔’ atiin ba͔a͔hgóó ła’ __________.
(There were two individuals walking along the road.)
|
|
Bił hajíí’áázh
|
__________ éí baa jijooba’ dooleeł.
(One should care for one’s siblings.)
|
|
