Άρθρο του Παναγιώτη Κουνάδη.

Στη βόρεια πλευρά της Κρήτης, με τα πέντε μεγάλα λιμάνια - πόλεις : Χανιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Aγιος Νικόλαος, Σητεία δημιουργήθηκαν, παράλληλα με την ανάπτυξη και άλλων κέντρων τον Ελληνισμού (σε απελευθερωμένα και μη ελληνικά εδάφη), συνθήκες αστικού τρόπον ζωής και κοινωνικής συμπεριφοράς. Επόμενο λοιπόν θα ήταν να είχαμε και στις πόλεις αυτές -ή στις μεγαλύτερες-εμφάνιση τραγουδιών παρόμοιων με αυτά που δημιουργήθηκαν κατ' αρχήν στη Σμύρνη και στην Πόλη από τα μέσα τον 19ον αιώνα και που μεταφέρθηκαν με τις μουσικές - πολιτιστικές - περιοδείες των λαϊκών κομπανιών στα λιμάνια και στις μεγάλες πόλεις της απελευθερωμένης Ελλάδας και στη Θεσσαλονίκη πριν από το 1912. Τέτοιες περιοχές υπενθυμίζουμε ότι ήταν, για την περίοδο 1850-1922, η Ερμούπολη της Σύρας, ο Πειραιάς, η Θεσσαλονίκη, η Αθήνα και πολλά από τα λιμάνια της Ελλάδας (Πάτρα, Καλαμάτα, Ναύπλιο, Βόλος, Καβάλα κ.λπ.). Ακόμη, πολλές από τις παροικίες των Ελλήνων εκτός Ελλάδος, όπως η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.Η Κρήτη, πέρα από τη μακραίωνη "αυτόχθονη" μουσική παράδοση της, είχε εμφανίσει από τον προηγούμενο αιώνα ιδιαίτερα στο Ηράκλειο, στο Ρέθυμνο και στα Χανιά, συνθήκες αστικής μουσικής, επηρεασμένης τόσο από τη Δυτική Ευρώπη με τις μαντολινάτες και χορωδίες όσο και από την Ανατολή, λόγω των πολιτιστικών ανταλλαγών με τα μεγάλα κέντρου του Ελληνισμού (Σμύρνη, Πόλη κ.λ.π.).
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας -ιδιαίτερα τον τελευταίο αιώνα - υπήρξαν συνεχείς επαφές και αλληλεπιδράσεις με τον ευρύτερο μικρασιατικό χώρο, αλλά και με αυτόν του Ανατολικού Αιγαίου. Τα γεγονότα αυτά δημιούργησαν προϋποθέσεις λειτουργίας τέτοιου είδους μουσικής, που να προσεγγίζει προς αυτήν του σμυρναίου ύφους όπως το γνωρίσαμε από τις πρώτες ηχογραφήσεις των αρχών του αιώνα σε Σμύρνη, Πόλη, Θεσσαλονίκη, Αλεξάνδρεια. Επιπλέον, στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης η ύπαρξη πληθυσμών κρητικής μεν προελεύσεως αλλά μουσουλμανικού θρησκεύματος ήταν μια ακόμη αίτια για την ύπαρξη και λειτουργία τέτοιου είδους μουσικής. Στα Χανιά πριν από την απελευθέρωση λειτουργούσε και μοναστήρι-τεκές των δερβίσηδων Μεβλεβί.
Τα στοιχεία για το θέμα που επεξεργαζόμαστε είναι ακόμα λιγοστά- η έρευνα θα συνεχιστεί -και στηρίζονται κατά κύριο λόγο στα "τεκταινόμενα" στη δισκογραφία της εποχής. Τα πρώτα δείγματα ύπαρξης ρεμπέτικων τραγουδιών κρητικού ύφους εντοπίζονται σι δισκογραφία των Ελλήνων μεταναστών της Αμερικής στην δεκαετία του '20. Κύριος και ίσως μοναδικός- τότε εκφραστής ήταν ένας από τους σημαντικότερους λυράρηδες -τραγουδιστές της Κρήτης, που μετανάστευσε στις αρχές του αιώνα, ο Χαρίλαος Πιπεράκης, που έμεινε γνωστός με το ψευδώνυμο "Κρητικός". Τα τραγούδια που κατέγραψε το 1926-27 ήταν βέβαια παραλλαγές γνωστών ρεμπέτικων της Μικράς Ασίας, που όμως η διασκευή τους -τόσο για το μουσικό μέρος (κύριο ρόλο παίζει η λύρα) όσο και για τους στίχους - φανερώνει ότι δεν ήταν παραλλαγές της στιγμής εκείνης μέσα στην ευρύτερη "μόδα του ρεμπέτικου" της εποχής, αλλά τραγούδια που ήδη από τις αρχές του αιώνα είχαν περάσει, με την εκδοχή αυτή, στη μουσική παράδοση του νησιού. Πέρα από το γεγονός ότι ο Χαρίλαος ηχογράφησε στη δεκαετία του '30 άλλα πέντε ρεμπέτικα, τα οποία μάλλον δημιουργήθηκαν εκεί (όπως το "Γουέστ" και ο "Κουμαρτζής"), είναι βέβαιο ότι στο πάλκο χρησιμοποιούσε ένα ευρύτερο ρεπερτόριο ρεμπέτικων τραγουδιών προσαρμοσμένων στο δικό του ύφος, γεγονός που συνεχίστηκε και τη μεταπολεμική περίοδο. Και ενώ αυτά συμβαίνουν στην Αμερική με τον Χαρίλαο, στην Ελλάδα και στην Κρήτη νέα πρόσωπα εμφανίζονται στο πάλκο, στα πανηγύρια και στη δισκογραφία στις αρχές της δεκαετίας του '30. Δεν γνωρίζουμε πόσο επηρέασε τη "μουσική κατάσταση" στην Κρήτη η "παρέμβαση" αυτή του Χαρίλαου, αλλά είναι βέβαιο ότι η παρουσία του στα λίγα ταξίδια του και οι δίσκοι του που κυκλοφορούσαν στην Κρήτη, συνδυαζόμενα με την ισχυρή μουσική προσωπικότητα του, συνέβαλαν στη δημιουργία της νεότερης γενιάς μουσικών-τραγουδιστών.
Αν και οι συνεχιστές της παράδοσης αυτής εμφανίζονται με όργανα προσαρμοσμένα περισσότερο στο μικρασιατικό ύφος, δεν υφίστανται μουσικά της παράδοσης που πρωτοδημιούργησε ο Χαρίλαος Κρητικός. Η μουσική παράδοση της Κρήτης χαρακτηρίστηκε βασικό από την παρουσία της νεότερης γενιάς που εμφανίστηκε σχεδόν ταυτόχρονα γύρω στο 1930:
Γιάννης Μπερνιδάκης, ή Μπαξεβάνης, ή Μπαξές (Ρέθυμνο 1910-1972), ο σπουδαιότερος τραγουδιστής, "το αηδόνι της Κρήτης", έπαιζε λαούτο.
Λαυρέντια Μπερνιδάκη (αδελφή του Γιάννη), η πρώτη τραγουδίστρια που ανέβηκε σε κρητικό πάλκο και έπαιξε λύρα. Ζει στο Ρέθυμνο.
Στέλιος Φουσταλιεράκης {Ρέθυμνο 1911-1992), τραγουδιστής και οργανοπαίκτης στο "μπουλγαρί", συνθέτης πολλών γνωστών κρητικών τραγουδιών.
Μανώλης Λαγουδάκης ή Λαγός (Ρέθυμνο 1910-Αθήνα 1981), λυράρης.
Αλέκος Καραβίτης (Ρέθυμνο 1964-1976), λυράρης. Από τη "παρέα" αυτή περισσότερο στρέφονται σε κρητικά τραγούδια ρεμπέτικου ύφους ο Στέλιος Φουσταλιεράκης και ο Γιάννης Μπερνιδάκης. που εμφανίζονται και ως συνδημιουργοί σε μια σειρά τέτοια τραγούδια. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι στις ετικέτες των δίσκων της εποχής ο Στέλιος Φουσταλιεράκης αναγράφεται ότι παίζει μπουζούκι. Βέβαια, είναι φανερό ότι οι υπεύθυνοι των εταιρειών δίσκων που έβλεπαν το όργανο του κατά τη διάρκεια των ηχογραφήσεων που έλαβαν χώρα στην Αθήνα αγνοούσαν και το όνομα του οργάνου και το πώς παιζόταν. Το μπουλγαρί είναι όργανο που ανήκει στην οικογένεια του ταμπουρά, μοιάζει μορφολογικά με το μικρασιατικό σάζι, αλλά πρέπει να έχει διαφοροποιήσεις στις διαστηματικές διαιρέσεις στο μάνικο. Το γεγονός ότι σι ηχογραφήσεις από το 1930 και μετά γίνονταν στο εργοστάσιο της Κολούμπια στον Περισσό δεν διευκόλυνε τη συχνή παρουσία εκτελεστών από την επαρχία. Έτσι, παρά τον πλούτο της κρητικής μουσικής, είναι δυσανάλογα μικρή η δισκογραφική καταγραφή κρητικών τραγουδιών. Ένα στοιχείο όμως που φαίνεται να επηρέασε σημαντικά τη διαμόρφωση της μουσικής προσωπικότητας του Στέλιου Φουσταλιεράκη ήταν και η παραμονή του στην Αθήνα ανάμεσα στο 1933 και το 1937, περίοδο της μεγαλύτερης άνθησης του ρεμπέτικου. Η γνωριμία με τους δημιουργούς του, όπως ο Μ. Βαμβακάρης, ο Γ. Μπάτης, ο Π. Τούντας, ο Γ. Παπαιωάννου, ο Σ. Παγιουμτζής κ.α. , πρέπει να υπήρξε καθοριστική. Ενδιαφέρον έχει να παρατηρήσουμε ότι το 1940, με την τελευταία προπολεμική κάθοδο της "κρητικής παρέας του ρεμπέτικου", καταγράφεται και η μοναδική συνεργασία του Γιάννη Μπερνιδάκη με τον Παναγιώτη Τούντα στα τραγούδια «Μικρό Μελαχρινό" και "Θε να σε κάνω Μενεξέ" (Στίχοι Μπερνιδάκη-Μουσική Π. Τούντα).
Μετά τον πόλεμο συνεχίζεται η δισκογραφική παρουσία του Μπερνιδάκη - Φουσταλιεράκη, που για πολλά χρόνια παραμένουν αχώριστοι και στο πάλκο και στα πανηγύρια. Ο θάνατος του Γιάννη Μπερνιδάκη το 1972 άφησε μόνο τον Στέλιο Φουσταλιεράκη στον δύσκολο ρόλο της συνέχισης μιας ιδιαίτερα δύσκολης παράδοσης στον χώρο της κρητικής μουσικής, που δύσκολα δημιούργησαν. Ευτυχώς, από λίγους μαθητές του που κάθισαν χρόνια κοντά του, συνεχίζει την παράδοση στο δύσκολο αυτό όργανο -το μπουλγαρί - ο Χανιώτης αρχιτέκτονας και μουσικός Στέλιος Λαϊνάκης με την παρέα του, στην οποία συμμετέχουν και οι παλαίμαχοι Τζιμάκης και Παπαδάκης. Η μεταπολεμική περίοδος χαρακτηρίστηκε από την εμφάνιση σημαντικών συνθετών και εκτελεστών ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνονται οι: Γιώργος Καλογρίδης, Ευστράτιος Γαλαβιανάκης, Θ. Τζινευράκης, Ι. Μαρκογιαννάκης, Χρ. Κορωνιωτάκης, Θ. Ζωγράφος, Γ. Τζιμάκης, Αθ. Σκορδαλός, Κ. Μουντάκης, Α. Παπαδάκης. Αφήνω για το τέλος τους αδελφούς Γιώργο και Στέλιο Κουτσουρέλη, που με τη συνεχή ραδιοφωνική παρουσία τους τη δεκαετία του '50 διέδωσαν σε όλη την Ελλάδα την κρητική μουσική. Και ακόμη, ο Γιώργος Κουτσουρέλης, που πέθανε το 1993, μας άφησε κληρονομιά τον περίφημο "Αρμενοχωριανό Συρτό" του, που διασκευάζοντας τον ο Μίκης Θεοδωράκης, στον "Κρητικό Χορό" του Ζορμπά, τον έκανε γνωστό στα πέρατα της οικουμένης αφού η μουσική αυτή πούλησε μέχρι στιγμής 50 εκατ. αντίτυπα.

Υ.Γ.
Συνέβαλαν στην διαμόρφωση του άρθρου αυτού με τις πληροφορίες τους ο Στέλιος Λαϊνάκης και ο Κώστας Τζήκας (αρχιτέκτονες-μουσικοί της Κρήτης) και τους ευχαριστώ πολύ. Οι φωτογραφίες του Χαρίλαου είναι από το αρχείο του συλλόγου μουσικών Χανίων "Ο Χάρχαλης". Βιογραφικά κ.λ.π. στοιχεία των περισσοτέρων μουσικών της Κρήτης βρίσκονται στα ένθετα των δίσκων της σειράς "Πρωτομάστορες" του Κρητικού μουσικού Εργαστηρίου.