पुराण विषय अनुक्रमणिका

PURAANIC SUBJECT INDEX

(From Dvesha to Narmadaa )

Radha Gupta, Suman Agarwal & Vipin Kumar

HOME PAGE

Dwesha - Dhanavati ( words like Dwesha,  Dvaipaayana, Dhana / wealth, Dhananjaya, Dhanada etc.)

Dhanaayu - Dhara ( Dhanu / bow, Dhanurveda / archery, Dhanusha / bow, Dhanushakoti, Dhanyaa,  Dhanvantari, Dhara etc.)

Dhara - Dharma ( Dharani, Dharaa, Dharma etc.)

Dharma - Dharmadatta ( Dharma, Dharmagupta, Dharmadatta etc.)

Dharmadhwaja - Dhaataa/Vidhaataa ( Dharmadhwaja, Dharmaraaja, Dharmasaavarni, Dharmaangada, Dharmaaranya, Dhaataki, Dhaataa, Dhaaataa - Vidhaataa etc.)

Dhaatu - Dhishanaa ( Dhaataa - Vidhaataa, Dhaatu / metal, Dhaatri, Dhaanya / cereal, Dhaarnaa, Dhaarni, Dhaaraa, Dhishanaa etc.)

Dhishanaa - Dhuupa (Dhee / intellect, Dheeman, Dheera,  Dheevara, Dhundhu, Dhundhumaara, Dhuupa etc.)

Dhuuma - Dhritaraashtra  ( Dhuuma / smoke, Dhuumaketu, Dhuumaavati, Dhuumra, Dhuumralochana, Dhuumraaksha, Dhritaraashtra etc.)

Dhritaraashtra - Dhenu ( Dhriti, Dhrista, Dhenu / cow etc.)

Dhenu - Dhruva ( Dhenu, Dhenuka, Dhaumya, Dhyaana / meditation, Dhruva etc. )

Dhruvakshiti - Nakshatra  ( Dhruvasandhi, Dhwaja / flag, Dhwani / sound, Nakula, Nakta / night, Nakra / crocodile, Nakshatra etc.)

Nakshatra - Nachiketaa ( Nakshatra, Nakha / nail, Nagara / city, Nagna / bare, Nagnajit , Nachiketa etc.)

Nata - Nanda (  Nata, Nataraaja, Nadvalaa, Nadee / river, Nanda etc.)

Nanda - Nandi ( Nanda, Nandana, Nandasaavarni, Nandaa, Nandini, Nandivardhana, Nandi etc.)

Napunsaka - Nara (  Nabha/sky, Nabhaga, Namuchi, Naya, Nara etc. )

Naraka - Nara/Naaraayana (Nara / man, Naraka / hell, Narakaasura, Nara-Naaraayana etc.) 

Naramedha - Narmadaa  (  Naramedha, Naravaahanadutta, Narasimha / Narasinha, Naraantaka, Narishyanta, Narmadaa etc. )

    सार्वत्रिकरूपेण मान्यता अस्ति यत् शिवस्य नन्दीसंज्ञकः वाहनः वृषभ अथवा ऋषभ स्वरूपः अस्ति। यदि अयं ऋषभः अस्ति, तदा ऋषभस्य पूर्वरूपं ऋक्षभः, ऋक्षाणां, नक्षत्राणां ज्योत्स्नायाः भरणकर्ता अस्ति। यथा ज्योतिषशास्त्रे ज्ञातमस्ति यत् अस्मिन् ब्रह्माण्डे कः द्रव्यः कस्मात् ऋक्षात् ज्योत्स्नायाः भरणं करिष्यति। पृथिव्युपरि ये क्षेत्राः सन्ति, तेषां नामधेयः चित्रः अस्ति। प्रत्येकः चित्रः नक्षत्रविशिष्टस्य प्रतिमा अस्ति। किन्तु, यथा विदितमस्ति, द्रव्येभिः ऋक्षाणां ज्योत्स्नायाः ग्रहणं, भरणं द्रव्यस्य शैथिल्ये न्यूनत्वं न करोति। नन्दिनस्य कथायाः माध्यमेन पुराणाः अस्मिन् विषये किं संदेशं प्रसारयन्ति। पृथिव्योपरि शिलादसंज्ञकः(शिला-अद्, जडत्वस्य भक्षणं) कोपि विप्रः अमर्त्यपुत्रस्य प्राप्तिहेतु शिवस्य आराधनां करोति(लिङ्ग १.४२+ ) एवं शिवमेव पुत्ररूपेण प्राप्नोति। अन्यपुराणे शिलादस्थाने सालङ्कायनस्य नामः अस्ति(वराह १४५.२५)। शिलादस्य अथवा सालङ्कायनस्य तपःस्थानं शालग्रामः अस्ति। शालग्रामस्य वैशिष्ट्यं अस्ति यत् तत्र गण्डकी नद्याः अस्तित्वमस्ति। गण्डकी नद्यां ये शिलाः सन्ति, ताः सर्वा विष्णुचक्रांकिताः भवन्ति। शिलादस्य अर्थं शिला-अद्, जडत्वस्य भक्षणं भवति। जडत्वस्य भक्षणे शिलायाः विष्णुचक्रेण अङ्कनेन व्यावहारिकरूपेण किमर्थमस्ति, अयं अन्वेषणीयः। भक्तिमार्गे भक्तीनां विभागाः सन्ति – दिवसस्य कालविशेषे, संगवकाले पक्षी आकाशे स्वतन्त्ररूपेण उड्डने समर्थः भवति इत्यादि।

    सामवेदे ऋषभस्य ये रूपाः सन्ति , ते ऋषभः वैराजः(पिबा सोममिन्द्र), ऋषभः वैराजः(तवाहं सोम रारण) ऋषभः शाक्वरः(पवस्व वाजसातये) एवं ऋषभः रैवतः(सुरूपकृत्नुमूतये) सन्ति। पृष्ठ्यषडहसंज्ञकः यः सोमयागः अस्ति,  तस्य षट्सुत्याअहःसु संज्ञा रथन्तरं, बृहत्, वैरूपं, वैराजं, शाक्वरं एवं रैवतं अस्ति। वैरूपस्य संदर्भे अनुमानमस्ति यत् सूर्यस्य यः ज्योतिपुञ्जः अपरिष्कृतः अस्ति, तस्य संज्ञा वैरूपः अस्ति। यदा त्वष्टा देवः स्वभ्रमियन्त्रे सूर्यं आरोहयित्वा तस्य तक्षणं करोति, तदोपरि सूर्यस्य संज्ञा वैराजं भवितुं शक्यते। पृष्ठ्यषडहे यः शाक्वरसंज्ञकः पञ्चममहः अस्ति, तस्मिन् महानाम्नीसाम्नः गानं भवति। यथा नामतः एव स्पष्टं भवति, अस्य वैशिष्ट्यं नाम्नः धारणमस्ति। रूपस्य वैशिष्ट्यं रैवतसंज्ञके षष्ठे अह्नि प्रकटयति। रूपं – यथा विष्णोः मोहिनीरूपं आकृष्टं करोति। पुराणेषु शिवस्य यः नन्दी वाहनः अस्ति, तस्य सार्वत्रकरूपः ऋषभः अस्ति, किन्तु रावणः तस्य ऋषभरूपस्य दर्शनं न करोति, सः वैरूपस्य, वानररूपस्य दर्शनं एव करोति। वृषभस्य रूपे नन्देः यः वैशिष्ट्यं अस्ति, तस्मिन् नन्दीश्वरसूत्ररूपेण वर्णमालायाः साक्षात्कारं उल्लेखनीयमस्ति। वानररूपेण नन्देः यः वैशिष्ट्यमस्ति, तस्मिन् हनुमत्चरित्रं उल्लेखनीयमस्ति।

     वृषभस्य एकं वैशिष्ट्यं तस्य पुच्छं अथवा लाङ्गूलमस्ति। लाङ्गूलः भूमिकर्षणे लाङ्गलस्य कार्यं करोति, अयं कथनं पुराणेषु उपलब्धं अस्ति। अयं संकेतं करोति यत् अयं पुच्छः प्राणस्य अन्तर्गमनम् – बहिर्गमनं अस्ति। यदा अन्तर्गामी एवं बहिर्गामी प्राणौ आनन्ददायकौ स्तः, तदैव सिद्धिः भवति।

अन्ये ऋषभः पवमानः ( पवमानस्य जिघ्नत), ऋषभः पवमानः( उच्चा ते जातमन्धसः), ऋषभः पावमानः (अस्य प्रत्ना अनु), ऋषभः पवमानः(वृषा पवस्व) सन्ति। पुराणेषु उल्लेखमस्ति यत् तपःकाले उमायाः सन्निधौ एकः व्याघ्रः स्थितः आसीत् यस्य आकांक्षा पार्वत्याः भक्षणस्य आसीत्, किन्तु तां तपोरतं दृष्ट्वा तस्य साहसं नाभवत्। तपोपरान्ते पार्वत्याः अनुग्रहेण तस्य संज्ञा सोमनन्दी अभवत्। किमयं ऋषभः पवमानस्य संकेतमस्ति, अन्वेषणीयः।

एकः आर्षभम् (अभि त्वा वृषभा सुते) सामः अस्ति।

ऋषभोपरि टिप्पणी

An ox named Nandi has been called as the carrier of lord Shiva. An ox is a symbol of action in daily life. Hence, when Shiva is depicted as being situated on an ox, it means a life of action. Being a yogi does not mean that he should sit without action. The particular name of the ox of Shiva is Nandi, one who gives joy. It is  special with a yogi that whatever he does, it brings happiness for him. On the other hand, whatever a common man does, that does not bring happiness. The reason behind this is that a yogi does his work after understanding the principles of nature. He does not go against these principles, hence does not get sorrow.

नन्दी

प्राथमिक टिप्पणी : नन्दी नामक वृषभ को शिव का वाहन निरूपित किया गया है। वृषभ बैल को कहते हैं और बैल भारतीय जनजीवन में कर्मशीलता का प्रतीक है। सामान्य बोलचाल की भाषा में भी कर्मशील व्यक्ति के लिए कहा गया है कि वह बैल के समान काम में लगा हुआ है। अतः शिव के वृषभ पर आरूढ होने का अर्थ है – कर्मशीलता पर आधारित जीवन। महायोगी शिव को वृषभ पर आरूढ कराना इस भ्रान्त धारणा को खण्डित करता है कि योगी निष्कर्म/क्रियाहीन व्यक्ति होता है। योगी शिव की कर्मशीलता रूपी सवारी का नाम नन्दी है। इससे भी एक विशेष तथ्य की ओर हमारा ध्यान आकृष्ट किया गया है। योगी की यह विशेषता होती है कि वह सभी कर्मों को इस ढंग से करता है कि वह कर्मशीलता प्रसन्नतादायक ही होती है। इसके विपरीत सामान्य मनुष्य के सभी कर्म इस ढंग से होते हैं कि वह कर्मशीलता प्रसन्नता नहीं लाती। योगी अस्तित्त्व के नियमों को भली भांति समझता हुआ अकर्तृत्व भाव से कर्मों में प्रवृत्त होता है। उसकी अस्तित्व के साथ कहीं भी टकराहट नहीं होती, इसीलिए दुःख भी पैदा नहीं होता।